چرا مدیریت مالی شخصی آنطور که باید در ایران رشد نکرده است؟
ناتوانی در خلق ارزش یا نبود فرهنگ استفاده؟
عصر تراکنش ۸۹ / در دهههای اخیر، مدیریت مالی شخصی بهعنوان یکی از ارکان اساسی زندگی اقتصادی افراد شناخته شده است. با وجود این، مدیریت مالی شخصی در ایران آنطور که باید توسعه پیدا نکرده و در این حوزه اگرچه از نیمه دوم دهه ۱۳۹۰ کسبوکارهایی ایجاد شدند که در این زمینه فعالیت میکردند، اما به دلیل نبود الگوی کسبوکاری مشخص و عدم حمایت بانکها که مالک اصلی دادههای مالی افراد هستند، تقریباً با شکست روبهرو شدند و امروز کسبوکارهای زیادی در این حوزه فعالیت نمیکنند. این در حالی است که مدیران فعال در این حوزه میگویند که استقبال مردم از اپلیکیشنهای مدیریت مالی شخصی در ایران بسیار خوب بوده و معدود اپلیکیشنهایی که باقی ماندهاند، کاربران وفاداری دارند. علاوه بر این، در کشوری که نوسانات اقتصادی و تورم به یکی از دغدغههای اصلی مردم تبدیل شده است، مدیریت مالی شخصی میتواند به آنها کمک کند تا داراییهای خود را حفظ یا بیشتر کنند.
به همین منظور باید این حوزه را با زبان ساده به مردم شناساند و محتواهایی مانند «کمتر خرج کن، بیشتر پسانداز کن» را جا انداخت. بسیاری از مردم بهرغم داشتن درآمدهای مناسب به دلیل ناتوانیشان در مدیریت آنچه دارند، بهراحتی در دام بدهی و بحرانهای مالی گرفتار میشوند و با توجه به استقبالی که از اپلیکیشنهای مدیریت مالی شخصی شده است، اگر موانع توسعه آن از میان برداشته شود، میتوان به شکلگیری بازاری پویا در این حوزه امیدوار بود. در گفتوگو با صادق رضایی گیگلو، معاون محصول و توسعه کسبوکار هلدینگ ارتباط فردا و مدیر اجرایی فانوس و هومن مسگری، مدیرعامل بلوط، به دلایل توسعهنیافتگی مدیریت مالی شخصی در ایران پرداختیم. در ادامه گزارشی از این گفتوگوها را میخوانید.
بزرگترین مشکل؛ نداشتن مدل کسبوکاری درست
مدیریت مالی شخصی یکی از شاخههای فینتک است که در ایران آنطور که باید توسعه پیدا نکرده است؛ این در حالی است که با توجه به استقبالی که از اپلیکیشنهای مدیریت مالی شخصی در نیمه دوم دهه ۱۳۹۰ وجود داشت، انتظار میرفت که روند روبهرشدی را در دهه بعدی داشته باشند.
صادق رضایی گیگلو، معاون محصول و توسعه کسبوکار هلدینگ ارتباط فردا و مدیر اجرایی فانوس، با اشاره به این موضوع درباره علل عدم توسعه مدیریت مالی شخصی در ایران میگوید: «نیمه دوم دهه ۱۳۹۰ بود که شاهد موج جدی شکلگیری و توسعه اپهای مدیریت مالی شخصی در ایران بودیم. در این دوره بود که اپهایی نظیر فانوس، نیوو، پارمیس و بلوط به بازار عرضه شدند. حتی کارگزاری مفید هم یک اپ مدیریت مالی شخصی به اسم بامبو ایجاد کرده بود که مدت زیادی دوام نیاورد. آن زمان ما در اوج امیدواری نسبت به اکوسیستم استارتاپی بودیم و فینتک کشور در حال رشد بود. مدیریت مالی شخصی نیز بهعنوان یکی از ارکان فینتک مورد توجه فعالان این حوزه قرار گرفته بود و تمایل به تولید اپ در این حوزه به وجود آمده بود، اما در سالهای بعد دیدیم که توسعه بسیاری از این اپها ناقص ماند یا متوقف شد.
برای مثال توسعه نیوو متوقف شد و فانوس هم که تا سال ۱۴۰۰ توسعه خود را فعالانه ادامه میداد، آرامآرام کرکرهاش را پایین کشید. اما دلیل این اتفاق چه بود؟ بزرگترین مشکل اپهای مدیریت مالی شخصی در ایران، نداشتن مدل کسبوکاری درست بود و در این مدت کسی نتوانست در نهایت یک مدل کسبوکاری درست برای آن طرح کند. در نتیجه اغلب کسبوکارها و اپها در مقطعی به مشکل برخوردند و متوقف شدند. مشکلی که مدلهای کسبوکاری آنها داشتند، ناتوانی در خلق ارزش یا ارزشافزایی برای کاربران بود که از طریق آن بتوانند از کاربر هزینه یا اشتراک بابت استفاده از اپ درخواست کنند. این در حالی است که نمونههای موفقی از مدلهای کسبوکاری PFMها در سایر نقاط جهان قابلرصد است. یکی از دلایل ناکارآمدی مدلهای کسبوکاری این حوزه در کشور این بود که برای توسعه مدیریت مالی شخصی، لازم بود برخی سرویسهای دیگر که قبل از این حوزه شکل گرفته بودند، توسعه پیدا کرده و با ما همکاری کنند که این اتفاق نیفتاد؛ هم به دلیل عدم توسعه آن سرویسها، هم به دلیل عدم تمایل برخی از ارائهدهندگان سرویسها به همکاری با PFMها. بنابراین امکان ارائه یک راهحل صفر تا صد تاکنون فراهم نشده است.»
عدم همکاری بانکها با کسبوکارهای PFM
آنطور که از صحبتهای گیگلو برمیآید، صنعت بانکی کشور یکی از آن صنایعی بوده که توانایی کمک به توسعه مدیریت مالی شخصی را داشته، اما با فینتکیهای این حوزه همکاری نکرده است: «صنعت بانکی کشور آن بخشی از دادهها را که منابع خرجکرد و دریافتی کاربران هستند، در اختیار دارد. در ایران پرداختیها و دریافتیها بیشتر از مسیر کارتهای بانکی و درگاههای پرداخت اینترنتی (IPG) اتفاق میافتند که وارد فضای سوئیچ، کُر، شتاب و شاپرک میشود. آن بخشی که در اختیار کربنکینگها بود و حسابداری این تراکنشها را انجام میدادند، APIهای لازم را در اختیار اپهای مدیریت مالی شخصی نگذاشت که البته هنوز هم وضعیت به همین منوال است و این دادهها با ما به اشتراک گذاشته نمیشوند.»

طبق صحبتهای گیگلو، مدیریت مالی شخصی اکنون در دنیا به بلوغ رسیده است و از مرحله ردیابی هزینهها (Expense Tracking Method) عبور کرده و وارد مرحله بودجهبندی بر مبنای صفر (Zero Based Budgeting) شده است: «ما آن زمان در مرحله Expense & Revenue Tracking بودیم که تمرکز آن بر ثبت و پیگیری هزینهها و درآمدها همراه با دستهبندی و گزارشگیری از این دادههاست. در همین راستا، به دو نوع API نیاز داشتیم: API موجودی و API تراکنش که بانکها این دو را در اختیار ما قرار نداده و همچنین ارائهدهندگان کربنکینگ نیز علاقهای به همکاری نشان ندادند. بخشی از اینها به دلیل رقابتی بود که بینشان وجود داشت و علاقهای برای تجمیع دادهها و دسترسپذیر شدن آنها نشان ندادند. ما فانوس را در ارتباط فردا ایجاد کرده بودیم و میتوانستیم از بانک آینده API بگیریم، ولی API گرفتن از یک بانک کافی نبود و دادههای جامعتری نیاز داشتیم تا از تمام محلهای درآمد و هزینه کاربران مطلع باشیم و مدیریت مالی شخصی مطلوبی ارائه دهیم. قابلاشاره است که بانک آینده نیز به طور همزمان سامانه «هدف» را هم بهعنوان PFM برای حسابهای بانک آیندهای کاربران ایجاد کرده بود که به جایی نرسید.»
لزوم رفع موانع قدیمی
بنا بر صحبتهای مدیر اجرایی فانوس، بازیگران مدیریت مالی شخصی در کشور وقتی از گرفتن API از بانکها ناامید شدند، به سمت استفاده از سرویسهای پیامکی رفتند که تصمیم درستی هم بود، اما چالشهای خود را داشت. او در این باره توضیح میدهد: «تنها راهی که برای اپهای مدیریت مالی شخصی باقی مانده بود، این بود که از سرویسهای پیامکی بانکها استفاده کنند که آن هم چالشها و مشکلات خاص خود را داشت و همچنان دارد.
برای مثال سرشماره ارسال پیامکهای بانکی تغییر میکند، برخی کاربران ممکن است آبونمان حساب بانکیشان را پرداخت نکنند، برخی از بانکها از یک مبلغی کمتر پیامک تراکنش را ارسال نمیکنند، متن و ساختار پیامکها تغییر میکند یا حتی کاربران به برنامه مجوز دسترسی به پیامکهای بانکی را نمیدهند. دسترسی به خواندن پیامکها در تلفنهای همراه اندرویدی توسط کاربر فراهم است، اما در سیستمعامل iOS این امکان بهکلی وجود ندارد. همه این عوامل باعث شد مدیریت مالی شخصی در ایران از بقیه جهان عقب بماند. امروز هم اگر به دنبال راهحلی هستیم که این حوزه را توسعه دهیم، باید همین موانع قدیمی را رفع کنیم.»
سه پیشزمینه مهم برای رونق PFMها در ایران
برخی بر این باورند که یکی از دلایل عدم توسعه اپلیکیشنهای مدیریت مالی شخصی در کشور عدم استقبال مردم از آنهاست. مدیر اجرایی فانوس چنین باوری ندارد و معتقد است که این اپلیکیشنها با وجود روند توسعه کند، هنوز هم مشتریان وفادار خود را دارند. او در این باره اظهار میکند: «نبود فرهنگ استفاده از اپهای مدیریت مالی شخصی، آن مسئلهای نیست که باعث عدم توسعه این اپها شده باشد. کاربرانی وجود داشتند که با تمام مشکلات و چالشهای استفاده از آنها در شرایط موجود، به این اپها وفادار ماندند. وقتی ما تصمیم گرفتیم که توسعه فانوس را در سال ۱۴۰۳ مجدد شروع کنیم که با بهبود در نرمافزار و رفع مشکلات امنیتی نسخههای جدید آن در سکوهای دانلود اپلیکیشن قرار گرفت، تعداد زیادی کاربر وجود داشتند که با وجود زمان طولانی بهروز نشدن و عدم پشتیبانی، از فانوس استفاده میکردند.»
به نظر او، با توجه به اینکه وضعیت اقتصادی کشور ثبات ندارد و سالبهسال با تورم و کاهش قدرت خرید مردم روبهرو هستیم، مدیریت مالی شخصی میتواند به مردم کمک کند تا امور مالی خود را مدیریت کنند و مشکلات مالی کمتری برایشان ایجاد شود. او در پاسخ به این سؤال که برای رونقگرفتن PFMها چه میتوان کرد، میگوید: «اکنون میتوان پتانسیلهای زیادی را برای مدیریت مالی شخصی در نظر گرفت. اگر همین حالا هم اکوسیستم مدیریت مالی شخصی در کشور شکل بگیرد و اپها توسعه داده شوند، یک بازار خیلی خوب در این حوزه شکل میگیرد، اما این کار به سه پیشزمینه مهم نیاز دارد. مدیریت مالی شخصی سه رکن اصلی دارد که باید آنها را جدی گرفت.
اول اینکه باید روی حوزه تولید محصول، دریافت API و دادههای لازم و تجمیع تراکنشها متمرکز شویم و رویهای مشابه اپهای موفق و شناختهشده در بازار جهانی PFM مانند YNAB، buddy، mint و Every Dollar که کاربرپسند و ساده هستند پیش بگیریم. رکن دوم که خیلی مهم است، تولید محتواست. امروزه میبینیم که در ایران محتواهایی از جنس «الان بخر، بعداً پرداخت کن» (BNPL) داریم، ولی ادبیاتی مانند «پولت رو مدیریت کن»، یا حتی «کمتر خرج کن، بیشتر پسانداز کن» رایج نشده است. ما اینطور میخواهیم به زبان ساده مدیریت مالی شخصی را برای مردم معنا کنیم. متأسفانه در کشور ما با توجه به نرخ تورمی که داریم، هر خریدی نوعی پسانداز است و باید فکری هم به حال این مسئله کنیم، چون بهطورکلی محتوایی در این زمینه تولید نشده است.»
طبق صحبتهای او، رکن سوم توسعه ابزارهای مالی است. او در این باره میگوید: «اگر ابزارهای مالی نوینی وجود داشته باشند که به مهار تورم کمک کنند، مدیریت مالی شخصی هم معنادار و هدفمند میشود. ما پولمان را مدیریت میکنیم تا آرامش داشته باشیم، پسانداز کنیم و در نهایت آن پسانداز را سرمایهگذاری کنیم. این اتفاق باید در اپهای مدیریت مالی شخصی بیفتد و به نظر بنده اگر به این مسیر ختم نشود، مدیریت مالی شخصی بیمعنی است. بهتر است که این فرایند پسانداز و سرمایهگذاری بلاواسطه و درون PFM اتفاق بیفتد. در واقع، مطابق جریانی که در جهان شکل گرفته است، ما باید رویکرد «الان سرمایهگذاری کن، بعداً بخر» (INBL) را داشته باشیم که اگر دو مورد اول تحقق پیدا کند، این سومی هم به وجود میآید و ترکیب اینهاست که مدیریت مالی شخصی را کامل میکند.»
مدیر اجرایی فانوس در آخر درباره بهروزرسانی فانوس صحبت میکند و میگوید که قرار است در آذرماه امسال نسخه PWA فانوس را روانه بازار کنند تا هم کاربران کامپیوترهای شخصی و هم کاربران iOS بتوانند مانند اندرویدیها، از خدمات مدیریت مالی شخصی فانوس بهصورت کاملاً رایگان استفاده کنند.
مدیریت ثروت، اولویت اول صنعت بانکی نبود
زیرساختهای بانکی و پرداخت کشور در سالهای اخیر توسعه خوبی داشته است، اما مدیریت ثروت از اولویتهای صنعت بانکی کشور نبوده است. هومن مسگری، مدیرعامل بلوط، با اشاره به این موضوع بیان میکند: «ما در بحث زیرساختهای بانکی و در بعضی از جنبهها، نظیر پرداخت و تسهیلات، پیشروی خوبی در کشور داشتیم، اما بخش مدیریت ثروت اولویت اول بدنه بانکی نبوده و در این زمینه خدمات فناورانه توسط بانکها برای کاربران طراحی نشده است. دلیل نبود خدمات مدیریت ثروت در سبد محصولات و خدمات بانکی را شاید بتوان نگاه بانک به شیوه جذب کاربر و متفاوت بودن جنس تجربه کاربری در مدیریت ثروت برشمرد. بانکها مشتریان را بر اساس نرخ بهره یا خدمات تسهیلاتی جذب میکردند و نیاز اول جامعه این نبود که بانک مدیریت ثروت انجام بدهد، چون جامعه از بانک خدمات مالی چون تسهیلات میخواست و در چنین وضعیتی، مدیریت ثروت اولویت اول بانکها نشد.»

برخی بر این باورند که اگر چالشهای توسعه مدیریت مالی شخصی در ایران برطرف شود، بازار خوبی خواهد داشت. مسگری در این باره میگوید: «محصولات فینتک در ایران باید بر مبنای نیازهای خاص کاربران طراحی شوند تا بتوانند بهخوبی به نیازهای مالی شخصی پاسخ دهند. با توجه به اینکه داراییهای مختلفی در کشور وجود دارد، با توسعه PFMها میتوان امیدوار بود که چرخش پول در محیطی شفاف و امن صورت بگیرد و کاربران بتوانند با خیال راحت به فعالیتهای اقتصادی خود بپردازند. همچنین بازارهای غیررسمی و غیرشفاف سرمایه و دارایی مردم را به خطر نیندازد. باید بانکها و مؤسسات مختلف PFMها را جدی بگیرند و بتوانند گزینههای خوبی برای جامعه بسازند.»
ارتباطگرفتن با بانکها و گرفتن API از آنها یکی از چالشهای PFMهاست. مدیرعامل بلوط در این باره اظهار میکند: «برای برقراری ارتباط با بانک و همینطور طراحی سرویسها ابتدا باید سیستم و نظام بانکی را خوب شناخت. من به واسطه مسئولیتم در داتین بهخوبی میدانم که باید از بانک رفع دغدغه کرد و نباید بانک را متهم عدم توسعه قلمداد کرد. توسعه از طریق گفتوگو و شناسایی نیاز و درد کاربران رخ میدهد و میتوان با پارادیمشیفتهایی در حوزه کارمزد و مشارکت با یکدیگر به راهحلی رسید. گفتوگو با مسئولان بانکها راه و شیوه خود را دارد و باید بر پایه مستندات و نقشه راه و افق بزرگی صورت بگیرد. بانکها از اقدامات جدی و فراگیر استقبال میکنند.»
کاربر و نیاز او؛ مهمترین مسئله در حوزه مالی
برساخت فرهنگ یکی از آن کلیدواژههای پرتکراری است که مدیران صنایع و حوزههای مختلف از آن برای اشاره به یکی از دلایل عدم توسعه یا توسعه آهسته صنعت یا حوزهشان استفاده میکنند؛ کلیدواژه پرتکراری که نمیتوان از آن برای اشاره به توسعهنیافتگی مدیریت مالی شخصی در ایران استفاده کرد. مسگری در این باره میگوید: «برخلاف تصور، اتفاقاً کاربران ایرانی این روزها با آشنایی با انواع کلاس دارایی، در پی آن هستند تا بتوانند مدیریت ثروت داشته باشند و دیگر داراییهای خود را فقط وارد ملک نکنند.
جامعه به واسطه فناوری یاد گرفته که سودآوری الزاماً در ملک نیست و میتواند با آمار و ارقام داراییهای خود را مدیریت کند. نسل جدید دیگر همه خدمات مالی را از بانک نمیخواهد و ذهنیتها در حال تغییر است. به نظر من، بانکها و نهادهای مالی چون بورس و خدماتدهندگان در بازارهای طلا و رمزارز باید به این ادراک برسند که کاربر و نیاز او مهمترین مسئله در حوزه مالی است و با پیوستن به ابزارها و پلتفرمهای مدیریت ثروت اجازه بدهند که کاربر تصمیم بگیرد چطور ثروت خود را مدیریت کند. بازار سرمایه در نوسان است و موجها در این بازارها همواره در حال پخش شدن است و محدود به یک بازار نمیماند. ابزارها و پلتفرمهای مدیریت ثروت میتوانند این افق را بسازند که برای کاربر، اکوسیستمی از بازارهای مختلف بسازند و با درگیر نگهداشتن کاربر در پلتفرم بتوانند علاوه بر ایجاد انتفاع آنها، برای نهادهای مالی نیز خلق ارزش کنند.»