ریال دیجیتال؛ تحولی در نظام مالی یا چالشی جدید؟
مروری بر صحبت‌های مدیران صنعت بانکی و صرافی‌های رمزارز کشور درباره میزان موفقیت پروژه ریال دیجیتال بانک مرکزی
عصر تراکنش ۹۱ و ۹۲ / بانک‌های مرکزی در سراسر جهان مدت‌هاست که به فکر راه‌اندازی CBDCهای خود افتاده‌اند و بانک مرکزی ایران نیز یکی از کشورهایی است که در این سال‌ها تصمیم گرفته ارز دیجیتال خود را داشته باشد. هشتادوهفتمین شماره از ماهنامه عصر تراکنش در حالی منتشر شد که چهار ماه از آغاز فاز آزمایشی پروژه ریال دیجیتال در جزیره کیش می‌گذشت و ریال دیجیتال آن روزها روی بیلبوردهای تهران هم نشسته بود. به همین منظور بخش «تنظیم‌گری» آن شماره را به بررسی «میزان موفقیت پروژه ریال دیجیتال بانک مرکزی ایران» اختصاص دادیم که شامل دو گزارش مفصل درباره وضعیت پروژه ریال دیجیتال می‌شد که یکی از آنها در گفت‌وگو با مدیران صنعت بانکی و دیگری در گفت‌وگو با مدیران صرافی‌های رمزارزی کشور بود. همچنین، محمدرضا جمالی و احسان قاضی‌زاده یادداشت‌هایی را برای این پرونده نوشته بودند. در ادامه مروری بر مهم‌ترین صحبت‌های آنها در این مطالب خواهیم داشت.
ریال دیجیتال جای همه روش‌های پرداخت را نمی‌گیرد
برخی بر این باورند که ریال دیجیتال و به‌طور کلی روش‌های پرداخت جدید، به‌مرور جای روش‌های قبلی را می‌گیرند و برخی دیگر با این پیش‌بینی مخالف‌اند و می‌گویند که روش‌های پرداخت مختلف با یکدیگر هم‌زیستی خواهند داشت و هر یک برای بخشی از جامعه و برخی از کسب‌وکارها مناسب هستند. مرتضی ترک تبریزی، رئیس هیئت‌مدیره بانک تجارت، درباره ریال دیجیتال بانک مرکزی و اینکه آیا جای همه روش‌های پرداخت قبلی را می‌گیرد یا نه، می‌گوید: «ریال دیجیتال جای همه روش‌های پرداخت را نخواهد گرفت. درواقع، هیچ روشی جای همه روش‌ها را نمی‌گیرد. ریال دیجیتال یکی از روش‌های نوین پرداخت است که بانک مرکزی از آن رونمایی کرده و وارد برخی از نرم‌افزارهای بانکی شده است. اینکه این روش می‌تواند خوب باشد یا نه، بستگی دارد به اینکه کسب‌وکارهایی که از آن استفاده می‌کنند، تا چه اندازه بتوانند تسهیلات ایجاد کنند.»
موفقیت پروژه ریال دیجیتال در گرو ورود همه بانک‌ها
طبق صحبت‌های محمدحسین محمودی، معاون امور فناوری اطلاعات بانک ملت، موفقیت این پروژه منوط به پیگیری مستمر بانک مرکزی و ورود همه بانک‌ها به این شبکه است. در این میان تمام کارت‌خوان‌های عملیاتی باید مجهز به تولید بارکد دوبعدی رپس و گزینه پرداخت با ریال دیجیتال شوند. همچنین تبلیغات گسترده در جامعه برای استفاده از این خدمت و اطلاع‌رسانی درباره مزایای آن نسبت به سایر روش‌ها و ارائه مشوق‌ها برای استفاده از ریال دیجیتال ضروری است. او درباره مواردی که می‌تواند به موفقیت این پروژه کمک کند، می‌گوید: «راه‌اندازی و اجرایی کردن مواردی مانند پرداخت کرایه وسایل نقلیه عمومی، پرداخت بهای سوخت به‌عنوان راهکار موازی، ارائه بن‌کارت‌های سازمانی، استفاده در درگاه‌های پرداخت اینترنتی فروشگاه‌های کلیدی و پیاده‌سازی قراردادهای هوشمند می‌تواند به موفق شدن این پروژه در کشور کمک کند.»
چالش‌های دوگانه توسعه ریال دیجیتال در ایران
ناصر حکیمی، مشاور مدیرعامل بانک تجارت، بر این عقیده است که دو چالش مهم در مسیر توسعه ریال دیجیتال در ایران وجود دارد: یکی تجربه کاربری و طراحی محصول است که باید فین‌تک‌ها و PSPها به آن رسیدگی کنند و دیگری محدودیت‌های مبلغی تملک و تراکنش‌های آن است. او در این باره توضیح می‌دهد: «با توجه به متولی بودن بانک مرکزی و عاملیت بانک‌ها چالش عمده‌ای در اعتمادپذیری ریال دیجیتال نمی‌بینم. درصورتی‌که مشکل تجربه کاربری و محدودیت‌ها حل شوند، ریال دیجیتال می‌تواند فضای نظام پرداخت را متحول کند، اما اگر این دو شرط برآورده نشوند و متولی آن با سستی برخورد کند، پروژه بایگانی خواهد شد.»
اقدامی درست، اما نگران‌کننده
عیسی کشاورز، رئیس هیئت‌مدیره صرافی یوبیتکس، با تأکید بر این موضوع که تا امروز بسیاری از بانک‌های مرکزی جهان،CBDC خود را ایجاد کرده‌اند، توضیح می‌دهد: «بانک مرکزی ایران نیز سعی کرده همراه با پیشرفت دنیا این کار را انجام دهد که این اقدام، اتفاق خوب و درستی بوده است. آنچه باعث نگرانی می‌شود این است که باید دید ریال دیجیتال بانک مرکزی با چه هدفی، چگونه، برای چه کسانی و با چه کاربردهایی خلق شده است و باید چه انتظاری از آن داشته باشیم؟ اگر بخواهیم پاسخ این سؤال‌ها را درون سند ریال دیجیتال بانک مرکزی پیدا کنیم، قطعاً نگرانی‌هایی وجود خواهد داشت. اگر نظام سنتی بانکی کشور و همان کسانی که دلار چندنرخی را رواج دادند و تورم را تشدید کردند، می‌خواهند ریال دیجیتال را توسعه دهند باید نگران بود. ریال دیجیتال در چنین حالتی نه‌فقط کمکی به شفافیت پولی نمی‌کند، بلکه پرداخت‌های بین‌المللی را که به دنبالش هستیم هم مختل می‌کند.»
اینکه سندی بیرون بیاید، کافی نیست
صالح خواجه‌دلویی، مدیرعامل هیتوبیت، درباره موفقیت پروژه ریال دیجیتال بانک مرکزی ایران این‌طور توضیح می‌دهد: «پروژه‌های زیادی مثل ریال دیجیتال در کشور وجود دارد که حدود و ثغور، کاربردپذیری، هدف، جایگاه و اکوسیستم مشخصی ندارند و تعریف دقیقی برای آنها ارائه نشده است. اینکه سندی بیرون بیاید و بگویند این سند ریال دیجیتال است، کافی نیست. این سند در بهترین حالت به ما می‌گوید که CBDC چیست، اما نمی‌گوید که قرار است ریال دیجیتال در ایران چه کمکی به مردم و کسب‌وکارها کند که ریال نمی‌کند؟ بحث‌های مربوط به کاربردپذیری آن چگونه می‌شود؟ استفاده از آن چه مزیت‌هایی دارد؟ اصلاً فرض کنیم که ما امروز در جزیره کیش از این روش پرداخت استفاده می‌کنیم، آیا مشخص است که تا این لحظه چند تراکنش انجام شده است؟ حجم این تراکنش‌ها چقدر بوده است؟ چقدر ماندگار بوده‌اند؟ چقدر ریال دیجیتال کاربردپذیر شده است؟ همه این موارد می‌تواند شاخص‌هایی برای سنجش میزان موفقیت پروژه ریال دیجیتال باشد.»
بهینه‌سازی زیرساخت‌ها؛ کلید موفقیت در تحقق اهداف مالی و اقتصادی
مسعود ملک‌محمدی، مدیرعامل صرافی تبدیل، معتقد است که پیش از هر اقدامی برای توسعه این ابزار لازم است قوانین بازنگری و موانع برداشته شوند. او در این باره بیان می‌کند: «بدون این اصلاحات، ریال دیجیتال ممکن است نه‌فقط کاربردی نباشد، بلکه در تحقق اهداف و رؤیای تحول دیجیتال در نظام مالی کشور نیز با چالش‌های جدی مواجه شود. درنتیجه، بهینه‌سازی زیرساخت‌ها و قوانین قبل از اجرایی شدن هر فناوری نوینی، کلید موفقیت در تحقق اهداف مالی و اقتصادی است. در لایه فناورانه، پیش‌بینی می‌کنم پروژه ریال دیجیتال با کیفیت بالایی اجرا و به‌سرعت عملیاتی شود؛ به‌ویژه با توجه به پیشرفت‌های فناورانه موجود. اما در لایه کاربرد، به دلیل محدودیت‌ها و شرایط اقتصادی فعلی، خیلی خوش‌بین نیستم. چالش‌هایی مثل قوانین سخت‌گیرانه و عدم همکاری بین نهادهای مالی ممکن است مانع از موفقیت این پروژه شود.»
ریال دیجیتال؛ ابزاری کارآمد برای تراکنش‌های روزمره
محمد حکیمی، مدیرعامل صرافی رمزینکس، پروژه ریال دیجیتال بانک مرکزی را مثبت ارزیابی می‌کند و می‌گوید: «ارزیابی کلی من از این پروژه مثبت است. درصورتی‌که پروژه به‌خوبی توسعه داده شود و با دیگر سیستم‌های مالی کشور همخوانی پیدا کند، می‌تواند ابزاری کارآمد برای تراکنش‌های روزمره و حتی در تجارت بین‌المللی باشد. به نظر من، پروژه ریال دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند موفق باشد، مشروط بر اینکه بانک مرکزی و نهادهای مربوطه روی آموزش عمومی و اطمینان‌بخشی به مردم درباره امنیت و مزایای آن تمرکز کنند. توسعه ریال دیجیتال به دلیل تازه بودن این فناوری و ناآشنایی مردم و کسب‌وکارها با آن، در همین ابتدای مسیر با چالش‌هایی روبه‌رو شد، اما این ارز می‌تواند در آینده مزایای چشمگیری داشته باشد و موفقیت آن به حمایت‌های آموزشی و زیرساخت‌های فنی مناسب بستگی دارد.»
مکانیزم ایجاد ریال دیجیتال مشخص نیست
محمدرضا جمالی، مدیرعامل نبض‌افزار، در یادداشت خود در این پرونده، این‌طور می‌نویسد: «کشوری مثل استرالیا یا کانادا سکه‌های یک و دو سنتی را حذف می‌کند و کشوری مانند آمریکا حاضر به انجام دادن این کار نیست. البته در آمریکا دموکرات‌ها که بیشتر تفکرات دولتی دارند و دولت را مثل یک شرکت اداره می‌کنند (و البته مثل دولتی‌های خود ما تنبلی خاصی دارند)، موافق حذف سکه‌های یک و دو سنتی هستند و جمهوری‌خواه‌ها که قدرت اقتصاد آمریکا را در ریزدانگی‌های سنت و یک‌دلاری می‌دانند از حذف پشتیبانی نمی‌کنند. اما ما کجای این ماجراییم؟ اصلاً قرار است به جای سکه و اسکناسی که به هر بهانه‌ای از ضرب و چاپ آن طفره می‌رویم و حساب‌های جاری را تضعیف می‌کنیم، با چه مکانیزمی ریال دیجیتال ایجاد کنیم؟ آن‌هم وقتی که از نظر حسابداری وضعیت آن نامشخص است. حاکمیتی که در تمام این سال‌ها مرز پول و شبه‌پول را رعایت نکرده و وظیفه ذاتی خود در صیانت و محافظت از پول را که بدهی‌اش به مردم است انجام نداده، چطور با همان رویه می‌خواهد ریال را دیجیتال کند؟»