عصر تراکنش ۹۳؛ فرشاد صفری، راهبر کسب‌وکار سازمانی ازکی‌وام / زیان اعتباری مورد انتظار (ECL: Expected Credit Loss) در مدل‌های «الان خرید کن، بعداً پرداخت کن» (BNPL) اهمیت زیادی دارد؛ زیرا این مدل‌ها به طور خاص به تأخیر در پرداخت‌ها و اعتبارات بدون نیاز به بررسی دقیق وضعیت مالی مشتریان می‌پردازند. BNPL یک مدل پرداخت است که به مصرف‌کنندگان این امکان را می‌دهد که کالا یا خدمات را خریداری کرده و هزینه آن را در اقساط کوتاه‌مدت (مثلاً ۱ تا ۴ قسط) پرداخت کنند. با توجه به ماهیت این نوع اعتبار، ارزیابی ریسک نکول بسیار حیاتی است.
در این یادداشت به بررسی اهمیت محاسبه زیان اعتباری مورد انتظار (ECL) در چهارچوب استاندارد IFRS 9 به‌ویژه در مدل‌های نوین مالی مانند «الان بخر، بعداً پرداخت کن (BNPL)» پرداخته می‌شود. با رشد سریع کسب‌وکارهای BNPL، شناسایی و کنترل ریسک نکول به یکی از مسائل کلیدی تبدیل شده است. مدل ECL به شرکت‌ها کمک می‌کند تا بر اساس تحلیل‌های پیش‌بینی‌محور، میزان زیان ناشی از نکول مشتریان را برآورد کرده و تصمیم‌های هوشمندانه‌تری در تخصیص اعتبار اتخاذ کنند.
BNPL به مصرف‌کنندگان امکان خرید کالا یا خدمات با پرداخت در اقساط کوتاه‌مدت را می‌دهد. با توجه به‌سادگی دریافت اعتبار در این مدل‌ها و نبود بررسی مالی دقیق مشتریان، ریسک نکول بسیار بالاست. در این شرایط، مدل ECL به‌عنوان ابزار کلیدی مدیریت ریسک، نقشی حیاتی ایفا می‌کند. این مدل به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا از همان ابتدا، احتمال نکول را بسنجند و میزان اعتبار تخصیص‌یافته را به شکل بهینه کنترل کنند. همچنین ذخایر مالی مناسب برای زیان‌های احتمالی فراهم کرده و از بروز بحران‌های آتی جلوگیری می‌کند. افزون بر این، شفافیت و دقت در ارزیابی‌ها، اعتماد مشتریان را افزایش داده و موجب تقویت رابطه پایدار میان طرفین می‌شود.
استاندارد بین‌المللی IFRS 9 به طور خاص برای بهبود شفافیت و دقت در گزارشگری مالی طراحی شده است. این استاندارد شامل سه بخش اصلی است: طبقه‌بندی دارایی‌ها، محاسبه زیان اعتباری مورد انتظار و حسابداری پوشش ریسک. برخلاف استاندارد قبلی (IAS 39) که تنها زیان‌های تحقق‌یافته را شناسایی می‌کرد، IFRS 9 امکان پیش‌بینی زیان‌های آتی را نیز فراهم می‌سازد.
مدل ECL مبتنی بر سه مولفه اصلی است:
- احتمال نکول (PD): احتمال اینکه مشتری در یک بازه زمانی معین نکول کند. این مقدار بسته به شرایط مدل BNPL می‌تواند ۳۰ یا ۶۰ روز از زمان تأخیر پرداخت تعریف شود.
- زیان ناشی از نکول (LGD): بخشی از وام که پس از نکول قابل‌بازیافت نیست. این میزان وابسته به نوع وام (با وثیقه یا بدون وثیقه)، شرایط اقتصادی و سیاست‌های بازپس‌گیری مطالبات است.
- مبلغ در معرض نکول (EAD): کل مبلغی که در زمان نکول مشتری هنوز پرداخت نشده است. این مبلغ می‌تواند شامل بدهی باقی‌مانده و برداشت‌های اضافی پیش از نکول باشد. برای اعتبارهای گردان، معمولاً از ضریب تبدیل اعتباری نیز استفاده می‌شود تا مشخص شود چه بخشی از اعتبار تا زمان نکول استفاده می‌شود.
برای مثال، اگر مشتری ۲۰۰ میلیون تومان وام گرفته باشد، احتمال نکول او ۴ درصد، زیان ناشی از نکول ۵۰ درصد و کل مبلغ در معرض نکول ۲۰۰ میلیون تومان باشد، زیان اعتباری مورد انتظار ۴ میلیون تومان خواهد بود. این مبلغ حتی پیش از وقوع نکول واقعی باید در صورت‌های مالی به‌عنوان ذخیره شناسایی شود.
استاندارد IFRS 9 برای محاسبه ECL، مدل سه‌مرحله‌ای را در نظر گرفته است که بر اساس تغییرات ریسک اعتباری مشتری طبقه‌بندی می‌شود:
- مرحله اول: وام‌های سالم که بدون تأخیر پرداخت هستند. در این مرحله، تنها ECL برای ۱۲ ماه آینده محاسبه می‌شود.
- مرحله دوم: وام‌هایی با افزایش قابل‌توجه ریسک اعتباری. در این مرحله، ECL برای کل عمر وام محاسبه می‌شود.
- مرحله سوم: وام‌های نکول‌شده. در این مرحله، فرض بر این است که زیان به وقوع پیوسته و باید به طور کامل شناسایی شود.
برای مثال، اگر در مرحله اول PD برابر ۲ درصد، LGD برابر ۴۰ درصد و EAD برابر ۱۰۰ میلیون تومان باشد، ذخیره مورد نیاز ۸۰۰ هزار تومان است. در مرحله دوم، با افزایش PD به ۱۰ درصد و LGD به ۵۰ درصد، این مقدار به ۵ میلیون تومان می‌رسد. در نهایت، در مرحله نکول کامل (PD=100%)، اگر LGD برابر ۷۰ درصد باشد، زیان نهایی ۷۰ میلیون تومان خواهد بود.
همچنین برای تحلیل‌های پیشرفته‌تر می‌توان از داده‌های اقتصاد کلان مانند نرخ بیکاری، تورم، و رشد تولید ناخالص داخلی در مدل‌های ECL استفاده کرد. این پارامترها می‌توانند بر هر سه مؤلفه مدل ECL تأثیرگذار باشند. به‌علاوه، بهره‌گیری از مدل‌های یادگیری ماشین برای پیش‌بینی تأثیر این عوامل، راه را برای تصمیم‌گیری دقیق‌تر و هوشمندتر هموار می‌کند. این موضوع می‌تواند زمینه‌ساز بررسی‌های آینده در حوزه‌های مالی نوین و تحلیل ریسک‌های اعتباری در محیط‌های دیجیتال باشد.
در مجموع، مدل ECL مبتنی بر استاندارد IFRS 9 یک ابزار ضروری برای کسب‌وکارهای فعال در زمینه BNPL محسوب می‌شود. این مدل نه‌تنها باعث افزایش دقت در پیش‌بینی زیان‌ها می‌شود، بلکه با کاهش ریسک، افزایش شفافیت و بهبود روابط با مشتری، به رشد پایدار کسب‌وکار کمک می‌کند.