توسعه سواد اعتباری؛ کلید اصلی رشد لندتک‌ها
گفت‌وگو با مدیران کسب‌وکارهای لندتکی کشور درباره لزوم نهادینه کردن رتبه اعتباری، به‌عنوان یک دارایی مهم برای افراد
اعتبار مقوله جدیدی نیست و ما از گذشته در فرهنگ کشورمان چنین رویکردی به خریدوفروش داشته‌ایم. تا همین چند دهه پیش که چیزی به‌عنوان محله در شهرهای ایرانی معنا داشت، افراد دارای هویت محلی بودند که به آنها میزانی از سرمایه اجتماعی را می‌داد؛ از همین رو نسیه خریدن و حساب دفتری داشتن در مغازه‌ها اتفاق رایجی بود. حالا با برآمدن لندتک‌ها که وام و اعتبار فناورانه ارائه می‌دهند، دوباره فرهنگ خرید و فروش اعتباری زنده شده است، اما به شیوه‌ای نو؛ شیوه‌ای که در آن مفهوم رتبه اعتباری صاحب معنا شده و ارزش زیادی پیدا کرده است و به‌نوعی یک دارایی برای افراد به حساب می‌آید.
لندتک در ایران در چند سال اخیر توسعه قابل توجهی یافته و توانسته قدرت خرید مردم را افزایش دهد. با وجود این، مشاهدات میدانی ما نشان می‌دهد که مردم به لحاظ نظری و فرهنگی با مفهوم اعتبار به معنای امروزی آن آشنایی ندارند و از اهمیت داشتن یک رتبه اعتباری بالا بی‌خبرند. این در حالی است که مدیران کسب‌وکارهای لندتکی کشور توسعه این صنعت را در گرو توسعه فرهنگ و سواد اعتباری مردم می‌دانند و معتقدند یکپارچه کردن داده‌های سازمان‌ها و صنایع مختلف به رتبه‌دهی جامع‌تر و درست‌تر منتهی می‌شود. به دلیل اهمیت این موضوع، به سراغ تعدادی از مدیران کسب‌وکارهای لندتک کشور رفتیم تا با آنها درباره لزوم نهادینه کردن استفاده از رتبه اعتباری و برساخت فرهنگ استفاده از آن صحبت کنیم.
مردم از ارزش رتبه اعتباری خود آگاهی ندارند
صنعت لندتک کشور در یکی دو سال گذشته رشد اسمی خوبی را تجربه کرده و قدم‌های مثبتی در راستای افزایش قدرت خرید مردم و ترویج فرهنگ خرید مبتنی بر اعتبار برداشته است. با وجود این، هنوز بسیاری از مردم با مفهوم لندتک و شکل جدیدی از اعتبار که این سال‌ها به یکی از روندهای روز ایران و جهان تبدیل شده است، آشنایی ندارند و از لزوم داشتن رتبه اعتباری و ارزشی که می‌تواند برای آنها داشته باشد، آگاهی ندارند. از طرفی روش‌های مختلفی برای اعتبارسنجی افراد وجود دارد که پرداختن به آنها می‌تواند تعداد بیشتری از مردم را صاحب رتبه اعتباری کند.
امین خادمی‌واحد، مدیرعامل اقساط‌مارکت، درباره وضعیت رتبه اعتباری در کشور می‌گوید: «هم‌اکنون اعتبارسنجی در کشور در میانه راه است و فقط بر پایه رفتار مالی گذشته اشخاص حقیقی و حقوقی جلو می‌رود. در صورتی که می‌توان با در نظر گرفتن دارایی‌های فعلی افراد، مثل سهام و درآمدهای مستمر، مثل حقوق ماهانه گام بلندی در اعتبارسنجی دقیق‌تر، توسعه فراگیری مالی و عدالت اجتماعی برداشت. مردم در سال‌های اخیر در مقایسه با اواسط دهه ۱۳۹۰ آگاهی و شناخت بیشتری نسبت به لندتک‌ها و مفهوم اعتبار به معنای امروزی آن پیدا کرده‌اند، اما شناخت و آگاهی که برساخت شده، کافی نیست و افراد به‌صورت موردی و گزینشی به سراغ خرید اعتباری می‌روند و فرهنگ خریدوفروش اعتباری به معنای جدید آن هنوز برای آنها دغدغه نشده یا به عبارتی این مقوله وارد فرهنگ زندگی روزمره‌شان نشده است و هنوز بخش زیادی از نیازهای خود را به روش‌های قدیمی برطرف می‌کنند.»
خادمی معتقد است که لندتک‌ها و BNPLها چون برخلاف بانک‌ها پشتوانه مالی کلان ندارند، برای بقا و گسترش خدمات خود نیازمند اعتبارسنجی دقیق هستند تا نرخ نکول آنها را تا حد ممکن کاهش دهد و حتی به صفر برساند. به همین دلیل مجبورند سازکارهای سخت‌گیرانه‌ای را برای تعیین رتبه اعتباری مشتریان خود به کار ببندند و همین امر به‌نوعی باعث افزایش آگاهی افراد از اهمیت رتبه اعتباری جهت تأمین نیازهایشان می‌شود. او در این باره توضیح می‌دهد: «با توجه به اینکه ارائه خدمت به افرادی که رتبه اعتباری بالاتری دارند، در اولویت قرار دارد، قاعدتاً بخشی از مشتریان نمی‌توانند خدمات مدنظر خود را به‌صورت اعتباری دریافت کنند و خدمات لندتک‌ها و BNPLها را از دست می‌دهند و در این میان برساخت فرهنگ و آگاهی‌بخشی درباره اهمیت رتبه اعتباری بالا می‌تواند منجر به افزایش فروش و توسعه این صنعت شود.»
او در آخر به پراکندگی اطلاعات مشتری در بخش‌های دولتی و خصوصی اشاره می‌کند و آن را یکی از چالش‌های صنعت لندتک کشور برای توسعه مفهوم اعتبار و اعتبارسنجی دقیق افراد می‌داند: «برای رفع این چالش باید شرکت‌های اعتبارسنجی و بخش‌های دولتی و خصوصی کشور با یکدیگر تعامل و همکاری کنند و راه‌های ارتباطی یکپارچه‌ای میان آنها شکل بگیرد تا از طریق آنها بتوانیم مشتریانمان را به شیوه‌ای دقیق‌تر و تخصصی‌تر اعتبارسنجی کنیم و حتی به فکر روش‌های جدیدی برای اعتبارسنجی آنها باشیم.»
نیاز به داده‌های متنوع‌تر برای ارزیابی رتبه اعتباری افراد
صنعت لندتک کشور این ظرفیت را دارد که از شیوه‌های متنوع‌تری برای ارائه رتبه اعتباری به افراد استفاده کند و از این طریق بکوشد با گسترش دامنه کاربران خود، قدرت خرید مردم بیشتری را افزایش دهد. با وجود این، رتبه‌بندی‌ها فقط با تمرکز روی مدل‌های کمی و داده‌های از پیش موجود ارائه می‌شود. بهرام شیرانی‌فر، مدیرعامل مانیسا، در این باره توضیح می‌دهد: «تعیین رتبه اعتباری افراد در صنعت لندتک با مدل‌های مبتنی بر داده‌های از پیش موجود کمی انجام می‌شود که نتایج حاصل از آن را نمی‌توان معیار جامعی برای ارزیابی افراد تلقی کرد. بسیاری از افراد با جایگاه شغلی و درآمد بالا در نظام رتبه‌بندی کنونی رتبه‌های اعتباری پایینی به دست آورده‌اند که خود نشان‌دهنده ضعف الگوی رتبه‌دهی صنعت است. به همین منظور، باید به فکر شیوه‌ها و داده‌هایی متنوع و جدید برای تعیین رتبه اعتباری افراد باشیم؛ شیوه‌ها و داده‌هایی که دقت بالاتری داشته باشند و افراد بیشتری را تحت پوشش قرار دهند.»
به‌طور کلی میزان شناخت و آگاهی مردم از رتبه اعتباری، ارزش آن و شاخص‌های مؤثر بر تعیین آن کم است و نیازمند اقدامات آموزشی و ترویجی هستیم که بخش‌های مختلف جامعه را با مفهوم رتبه اعتباری و شاخص‌هایش آشنا کند. بنا بر صحبت‌های او، مانیسا در چند ماه گذشته با تمرکز بر کاربرانش فعالیت‌هایی را برای آموزش و آشنایی آنها با چیستی و چرایی و اهمیت رتبه اعتباری انجام داده است و با افراد درباره دلایل کاهش رتبه‌های اعتباری‌شان صحبت کرده است. با وجود این، اقدام یک شرکت یا مجموعه کافی نیست و باید نهادهای مرتبط با این صنعت و شرکت‌های اصلی‌اش بخشی از درآمد خود را به آموزش مردم و توسعه سواد اعتباری آنها اختصاص دهند.
بین رفتار مالی افراد، بهداشت اعتباری جامعه و درنهایت نرخ نکول لندتک‌ها رابطه مستقیم وجود دارد. درنتیجه توسعه سواد اعتباری مردم می‌تواند به کاهش نرخ نکول و بهبود وضعیت صنعت نیز منتهی شود. او با اشاره به این مسئله می‌گوید: «نرخ نکول یکی از مهم‌ترین چندگانه‌های اصلی مؤثر بر بقای لندتک‌ها است و می‌تواند به واسطه افزایش سواد مالی افراد و بهبود رتبه اعتباری آنها به میزان چشمگیری کاهش پیدا کند. جای خالی فعالیت‌های ترویجی و آگاهی‌بخش در این زمینه واقعاً حس می‌شود و باید برای آن فکری کرد. کیفیت رتبه اعتباری افراد نیز رابطه مستقیمی با میزان و تنوع داده‌های استفاده‌شده در ارزیابی‌ها دارد. هم‌اکنون داده‌های مورد استفاده صنعت آن جامعیتی که باید را ندارد و نتایجی که به دست می‌آورد، ناقص است و باعث افزایش میزان انحراف، معوقات و نرخ نکول می‌شود. تنوع‌بخشی به داده‌ها در تحلیل‌ها به همکاری بیشتر بخش‌های حاکمیتی و تأمین‌کنندگان مالی نظیر بانک‌ها وابسته است که امیدواریم به‌زودی اتفاق بیفتد و شاهد نتایج و دستاوردهای بیشتر و بهتری در زمینه ارائه رتبه اعتباری به مردم باشیم.»
لزوم یکپارچه شدن داده‌های صنایع و سازمان‌ها
طبق صحبت‌های آرین افشار، مدیر ارشد رشد تارا، وضعیت رتبه اعتباری در ایران در حال رشد است، اما با توجه به حجم داده‌های دیجیتالی که در صنایع بانک، بیمه و بورس، بخش خصوصی و داده‌های شخصی دیجیتال‌شده در قوه قضائیه، شهرداری، ثبت احوال، راهداری، راهنمایی و رانندگی و امثالهم وجود دارد، می‌توان به فکر توسعه آن بود. او در این باره می‌گوید: «درواقع، هنوز رتبه اعتباری افراد براساس وضعیت مالی و خوش‌حساب یا بدحساب بودنشان در مواجهه با بانک‌ها تعیین می‌شود و با یکپارچه شدن داده‌های سازمان‌ها و صنایع نام‌برده روبه‌رو نیستیم. ملاک قرار دادن صرف وضعیت مالی و رفتارهای گذشته افراد در برگرداندن وام و اعتباری که گرفته‌اند، نمی‌تواند به‌تنهایی آینه مناسبی برای تخصیص اعتبارهای کلان باشد، اما برای شروع خوب است. در سه سال اخیر سایت رتبه‌سنجی ایرانیان شروع خوبی داشته و یکپارچه شدن داده‌ها می‌تواند تصویر درست‌تر و جامع‌تری از وضعیت مالی و اعتباری افراد و رتبه‌ای که باید به آنها داده شود، ارائه دهد. علاوه‌بر این، باید بازار رقابتی نیز شکل بگیرد.»
افشار معتقد است که آگاهی مردم از رتبه اعتباری‌شان کم است و بیشتر افرادی که از رتبه اعتباری خود خبر دارند، آنهایی هستند که قبلاً وام گرفته‌اند یا به وام گرفتن در لحظه حال نیاز دارند. او می‌گوید: «مردم نه‌فقط از رتبه اعتباری خود بی‌خبرند، بلکه نحوه تعیین آن و شاخص‌های تأثیرگذار در افزایش یا کاهش آن را هم نمی‌دانند. به نظر من، ما نباید صبر کنیم تا صنعت بزرگ‌تر از این شود و بعد به فکر برساخت فرهنگ اعتباری در کشور و اصلاح رفتارهای غلط باشیم. باید قبل از بزرگ‌تر شدن سرویس‌های اعتباری سواد اعتباری مردم را توسعه دهیم و چه خوب می‌شود اگر صنایع بانک، بیمه و بورس هم ما را در این مسیر همراهی کنند. به کمک فین‌تکی‌ها نیز نیاز داریم. اگر چنین اتفاقی بیفتد، مردم مدیریت مالی بهتری خواهند داشت، رفتار اعتباری مبتنی بر خوش‌حسابی را یاد خواهند گرفت و صنعت لندتک کشور می‌تواند با خیال راحت وام و سرویس‌های خود را متنوع کند و بخش مالی و اعتباری کشور را توسعه ببخشد.»
تارا به‌عنوان یکی از لندتک‌های فعال در کشور در سال‌های گذشته اقداماتی را در راستای برساخت فرهنگ اعتباری کاربران خود انجام داده است؛ اقداماتی که افشار به آنها اشاره می‌کند و می‌گوید: «ما در بخش وام و اعتبار تلاش کردیم رفتارهای کم‌ریسک و پرریسک افراد را شناسایی کنیم و برای رفتارهای کم‌ریسک طرح‌های تشویقی ایجاد کردیم. علاوه‌بر این، برای افراد توضیح دادیم که رفتارهای پرریسک آنها تا چه‌اندازه می‌تواند به کاهش رتبه اعتباری‌شان منتهی شود و آن دسته از افرادی که خوش‌حساب هستند، چگونه با افزایش رتبه اعتباری خود می‌توانند رشد کنند. همچنین چیستی رتبه اعتباری و اهمیت آن را هم برای آنها تعریف کرده‌ایم. به نظر من، برساخت فرهنگ کلید اصلی رشد صنعت است و بدون آن باید هزینه‌های زیادی کرد. نباید بدحسابی جا بیفتد و بعد به دنبال اصلاح آن باشیم.»
او در آخر به برخی از چالش‌های توسعه وضعیت رتبه اعتباری اشاره می‌کند و می‌گوید: «برساخت فرهنگ و یکپارچه نبودن داده‌های بخش‌های مختلف کشور از بزرگ‌ترین چالش‌های ما هستند. اعتبارسنجی فقط به شرکت‌های مالی محدود نمی‌شود و باید مجموعه اطلاعاتی وجود داشته باشد که بتوان از طریق آن خدمات را با ریسک کمتری به مردم ارائه داد. نحوه اعتبارسنجی فعلی ما تأثیر زیادی در تغییر رفتار ریسکی افراد ندارد، اما اگر داده‌ها یکپارچه شوند، می‌توانیم رفتار افراد را براساس نوع خدمت تمیز دهیم و به رشد اعتبارسنجی اول در صنایع مالی و بعد در صنایع دیگر کمک کنیم.»
