در دنیای امروز، بانکها و مؤسسات مالی برای تسهیل خدمات مالی و انجام تراکنشهای بین بانکی نیازمند استفاده از سامانههای پیشرفته و امن هستند. در ایران نیز با گسترش فناوریهای نوین، سامانههای گوناگونی در حوزه بانکداری الکترونیکی به وجود آمده که وظیفه تسهیل تبادل اطلاعات و خدمات میان بانکها را بر عهده دارند. این سامانهها، نقشی حیاتی در ارتقای سرعت، امنیت و کاهش هزینههای مالی دارند. سامانههای بین بانکی به مشتریان این امکان را میدهند که بهراحتی و بهصورت آنلاین از خدماتی نظیر انتقال وجه، پرداخت قبوض، انجام معاملات مالی و… استفاده کنند. علاوه بر این، این سامانهها به بانکها این فرصت را میدهند که در سطح ملی و بینالمللی ارتباطات خود را گسترش دهند و کیفیت خدمات را بهبود ببخشند. در ادامه مروری بر ۳۱ سامانه بانکی کشور داشتیم.
پایا
سیستم پایا بهصورتی طراحی شده که میتواند دستور پرداختهای متعدد را از بانک مبدأ دریافت، پردازش و برای انجام به بانکهای مقصد ارسال کند. بانکها نیز میتوانند دستور پرداختهای مشتریان خود را بهصورت انفرادی یا انبوه، دریافت و برای پایاپای و انجام در بانکهای مقصد به «پایا» ارسال کنند. این سامانه تراکنشهای C2C ،B2C و B2B را پوشش میدهد و دارای دو زیرسامانه است که عبارتاند از: واریز مستقیم (وم) و برداشت مستقیم (بم). پرداخت الکترونیکی اقساط تسهیلات، پرداخت حقوق و مستمری و پرداخت سود سهام و اوراق بهادار سه خدمتی است که سامانه پایا در شبکه بانکی میسر خواهد ساخت.
پل
سامانه پل مخفف پرداخت لحظهای است. مشتریان بانکها میتوانند از طریق این سامانه، مبالغ نسبتاً پایین و با تعداد بالا را بهصورت لحظهای و آنی منتقل کنند. انتقال وجه از طریق سامانه پل، مثل همه سامانههای پرداخت بینبانکی که بانک مرکزی در سالهای اخیر راهاندازی کرده است، شرایط خاص خود را دارد. ازجمله اینکه در این سامانه انتقال وجه با شماره شبا یا شماره حساب انجام میشود و امکان استفاده از شماره کارت وجود ندارد که این مورد از مزیتهای سامانه پل است، چون طبق استانداردهای جهانی، ارائه شماره کارت به دیگران از نظر امنیتی چندان مطمئن نیست و ارائه شماره حساب یا شبا روش امنتری است.
تابا
سامانه تسویه اوراق بهادار الکترونیکی یا تابا سامانهای است که به نگهداری اوراق بهاداری که ویژگیهای تعیین شده توسط بانک مرکزی را داشته باشند، اقدام میکند. این سامانه، علاوهبر نگهداری اوراق بهادار بهصورت الکترونیکی نام و مشخصات دارنده آنها را نیز ثبت میکند. صرفاً بانکهای کشور به این سامانه دسترسی دارند و میتوانند برای خود یا به نیابت از مشتریان خود، اوراق نگهداری شده در این سامانه را خریدوفروش کنند.
چکاوک
چک به همراه وجوه نقد و پرداخت الکترونیکی، اضلاع ابزارهای پرداخت پول در کشور است. امکان صدور چک به مبلغ دلخواه، سهولت حملونقل و ضمانتی برای پرداخت در آینده به اعتبار اشخاص حقیقی و حقوقی باعث استقبال فعالان اقتصادی از این سند لازمالاجرا شده است. بانک مرکزی سامانهای را برای پذیرش و پردازش الکترونیکی چکهای کاغذی بینبانکی و انجام تراکنشهای مبتنی بر آنها بهصورت کاملاً الکترونیکی راهاندازی کرد که بهجای فیزیک چک، تصویر آن برای پردازش نهایی محتوا به بانک مربوطه ارسال شده و نتیجه پردازش بهصورت الکترونیکی به شعبه پذیرنده چک بازگردانده میشود. فاز دوم این طرح صدور یکپارچه دستهچک خواهد بود تا زمینه برای چکهای کاملاً الکترونیکی فراهم شود.
ساتنا
در سامانه ساتنا مشتریانی که در بانک دارای یکی از انواع حساب جاری، پسانداز و مدتدار هستند، میتوانند نسبت به انتقال وجه (مبالغ بیش از ۱۵۰ میلیون ریال) بهحساب خود یا سایر افراد در سایر بانکها در همان روز اقدام کنند. ساتنا جایگزین کاملی برای چکهای رمزدار بین بانکی است. تسویه مبادلات بین بانکی در این سامانه بهصورت آنی، قطعی، نهایی و برگشتناپذیر مشروط بر اینکه حساب تسویه بانک مانده کافی برای انجام تسویه را داشته باشد، انجام میشود. در غیر این صورت، مبادلات تا تأمین نقدینگی و تا پایان روز در صف انتظار قرار گرفته و در صورت عدم تأمین نقدینگی، درخواستهای مربوطه ابطال و برگشت داده میشوند.
ساها
در سال ۱۳۹۰ طبق دستورالعمل بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، خطاب به مدیران عامل بانکهای دولتی، غیردولتی، شرکت دولتی پست بانک و مؤسسه اعتباری توسعه، تمام بانکها موظف شدند برای افتتاح حساب، هویت اشخاص را از طریق سامانه ساها احراز کنند. سامانه ساها یا سامانه احراز هویت اشخاص، سامانه مستقر در وزارت امور اقتصادی و دارایی است که از طریق ارتباط با مراجع ذیربط، سازمانهای ثبتاحوال، ثبتاسناد و املاک کشور و… پاسخ به استعلام مؤسسات اعتباری در مورد احراز هویت اشخاص مختلف و نشانی آنها را تسهیل میکند.
سپاس
سپاس، سامانه متمرکزی است که مدیریت پرداختهای الکترونیکی سیار و کیف پولهای الکترونیک را بر عهده دارد. این سامانه حاکمیتی توسط بانک مرکزی طراحی شده و مقررات جدیدی را بر بازار پرداختهای سیار حاکم کرده است. اعمال کنترلهای نظام ضدپولشویی، گزارش از حجم نقد الکترونیک صادر شده در قالب کیف پول الکترونیکی، گزارش میزان پول نقد تبدیل شده به شارژ کیف پول الکترونیکی، مدیریت کلیدهای مربوط به مجوزهای صدور نقد کیف پول الکترونیکی، تهیه و بهروزرسانی استاندارد تجهیزات و سیستمهای مرتبط با کیف پول الکترونیکی، تهیه و بهروزرسانی مقررات و آیین نامههای اجرایی، صحتسنجی تراکنشهای دریافتی، اعمال کنترلهای کشف تقلب نظیر مسدود کردن حساب کیف پول و تسویه حساب را میتوان بهعنوان چند مورد از ویژگیهای آن نام برد.
سپام
سامانه پیامرسانی مالی الکترونیکی سپام به منظور الکترونیکی کردن مراودات بانکی و ایجاد زیرساخت یکپارچه خدمترسانی راهاندازی شده است. با راهاندازی کامل این سامانه، میتوان تمام سیستمهای بانکی را توسط آن تحت پروتکلهای استاندارد مبادلات مالی به یکدیگر متصل و ارتباطات، مکاتبات و مراودات میان بانکها و بانک مرکزی را بهصورت کاملاً الکترونیکی و امن میسر کرد و ابزارهای نظارتی بانک مرکزی بر این مراودات را روی آن پیاده کرد.
سحاب
سحاب سامانه انتقال وجه کارتی با استفاده از امکانات مرکز شتاب است و به مشتریان بانک امکان میدهد با کارت خود بتوانند به هر بانک دیگر عضو مرکز شتاب حواله کنند. بهرهگیری از سحاب در شعب، خودپردازها و اینترنتبانکها میسر است. خدمات سحاب در شعبه از طریق دستگاه کارتخوان (پایانه شعب) و منوی تحویلداری انجام میشود و مشتری باید فرم مخصوص انتقال را تکمیل کند. حوالههای سحابی فقط با کارت امکانپذیر است و روزانه سقف مبلغ مشخصی از طریق خودپرداز، اینترنتبانک و پایانه شعب منتقل میشود. سامانه انتقال وجه آنی کارتی (سحاب) در سال ۱۳۸۶ به مرکز شتاب افزوده شده است.
سمات
سامانه سمات که مخفف سامانه متمرکز اطلاعات تسهیلات و تعهدات بانکی است، به منظور دسترسی به سوابق تسهیلاتی مشتریان بانکها و تخصیص کارای منابع مالی ایجاد شده است که با کاهش ریسکهای وامدهی، هزینه تأمین مالی را برای مردم کم میکند. ارسال اطلاعات تسهیلات و تعهدات در سمات به شکل آنلاین و از طبق وبسرویس بوده و این سامانه با دیگر سامانههای مرتبط با اطلاعات هویتی مشتریان در ارتباط است.
سماچک
سامانه متمرکز الکترونیکی چکهای برگشتی یا سماچک در راستای ثبت گواهی عدم پرداخت چک و اعتبارسنجی مشتریان راهاندازی شده است. زمانی که حساب بانکی شما موجودی کافی برای پرداخت مبلغ به حامل چک را نداشته باشد، بانک یا مؤسسه مالی گواهی عدم پرداخت آن را صادر کرده و این گواهی را در سامانه سماچک ثبت میکند.
سنا
سامانه سنای بانک مرکزی کوتاهشده عبارت سامانه نظارت ارزی است و یک درگاه اینترنتی به حساب میآید که صرافیهای دارای مجوز و اعتبار، باید در آن معاملات ارزی انجام شده روزمره خود را اعلام کنند. بانک مرکزی در این سامانه، کلیه معاملات روزمره صرافیها را به شکل لحظهای رصد میکند. نرخ ارز در وبسایت سنا بیانکننده میانگین نرخ دادوستد ارز بر مبنای معاملات انجام شده در صرافیهای مجاز کشور است.
سناب
یکی از پروژههای تعریفشده در خصوص یکسانسازی و تجمیع اطلاعات سیستمهای بانکی در سطح کلیه بانکهای کشور، پروژه سناب یا سامانه نظارت بر اطلاعات بانکی است. این پروژه در سال ۱۳۹۰ به دستور بانک مرکزی و شورای پول و اعتبار به بانکها تکلیف و از ابتدای سال ۱۳۹۲ در شرکت خدمات انفورماتیک بهعنوان یک برنامه تعریف شد. هدف این پروژه بهرهبرداری از دادههای پراکنده موجود در بانک مرکزی و به تصویر کشیدن آنها بهصورت اطلاعات کاربردی و قابل پایش مستمر است.
سوئیفت
سوئیفت، انجمن ارتباط مالی بینبانکی بینالمللی است و بهصورت مؤسسه و به شکل تعاونی فعالیت میکند. بعد از خاتمه جنگ جهانی دوم، بهویژه در اواخر دهه ۱۹۵۰، تجارت جهانی بهسرعت شروع به رشد و شکوفایی کرد و بهموازات آن حجم عملیات بینالمللی بینبانکی گسترش یافت، اما رعایت نکردن استانداردهای بینالمللی در تبادلات بین بانکی باعث آشفتگی در پرداختهای بینالمللی و افزایش هزینههای بانکی شده بود. از این رو، در اوایل دهه ۱۹۶۰ حدود شصت بانک بزرگ اروپایی و آمریکایی به این فکر افتادند که چگونه میتوان پیامهای بین بانکی را بهصورتی طرحریزی و استاندارد کرد که اتوماسیون سیستم بانکی بینالمللی را به همراه داشته باشد. در دسامبر سال ۱۹۶۷ هفت بانک معتبر از کشورهای آمریکا، اتریش، انگلستان، دانمارک، سوئیس، فرانسه و هلند مطالعهای را شروع و در سال ۱۹۷۱، ۷۳ بانک از این کشورها هزینه مطالعه را تقبل کردند. این مطالعه به همت گروهی از متخصصان و به مدت یک سال طول کشید و نتایج آن در سال ۱۹۷۲ ارائه شد. در نهایت در می سال ۱۹۷۳ سوئیفت با عضویت ۲۳۹ بانک از پانزده کشور تأسیس شد.
سیاح
سیاح مخفف سامانه یکپارچهسازی حسابهای مشتریان است و یکی از سامانههایی است که در چند سال اخیر توسط بانک مرکزی ایران ایجاد شده است. این سرویس از سوم خردادماه ۱۳۹۹ شروع به کار کرد و بانکها مؤظف شدند تا قبل از افتتاح حساب برای مشتری، اطلاعات او را در این سامانه وارد و کد رهگیری دریافت کنند. این سامانه در سه فاز راهاندازی و بهتدریج تکمیل شد و هماکنون یکی از سامانههای بانکی مهم برای رسیدگی به حسابهای مشتریان بانکی و یکپارچهسازی آنها محسوب میشود.
سیما
سیما که مخفف سامانه یکپارچه مدیریت اوراق بهادار است، به دستور بانک مرکزی ایران برای مدیریت انواع اوراق بهادار توسط شرکت خدمات انفورماتیک نوین کیش طراحی و پیادهسازی شد. این سیستم قادر به ارائه انواع مختلف اوراق بهادار در بازار بینبانکی، با درنظرگرفتن مشتریان عمده یا خرده است، این سامانه همچنین مدیریت معاملات مربوط به مشتریان، بانکها، بانک مرکزی و حتی ارائه انواع مختلف اوراق بهادار در بازار سرمایه است.
شاپرک
سامانه شبکه الکترونیکی پرداخت کارتی یا شاپرک، شبکهای است که تمام ارائهدهندگان خدمات پرداخت و پایانههای فروش آنها را در نظامی یکپارچه گرد هم آورده و با مدیریت و نظارت متمرکز، کارایی و اثربخشی و امنیت شبکه پرداخت کارت را ارتقا میبخشد. شاپرک تمهیدات لازم را برای اتصال مستقیم ارائهدهندگان خدمات پرداخت به زیرساختهای ملی پرداخت و تسویه فراهم میآورد. شاپرک، بهعنوان یک سوئیچ پیشرفته بهمنظور جمعآوری و مدیریت تراکنشهای شبکه پرداخت و هدایت این تراکنشها به سایر سامانههای ملی کشور مانند شبکه شتاب و شبکه بانکی کشور عمل میکند. چشمانداز شاپرک، جایگزینی تبادل الکترونیکی بهجای تبادل فیزیکی پول همراه با نظارت مستمر و هوشمند نظام پرداخت کشور بوده و مأموریت آن نیز اعمال وظایف حاکمیتی و نظارتی بانک مرکزی در زمینه استانداردسازی، توزیع مناسب و نظارت بر مبادلات الکترونیکی کشور در مراکز فروش کالا و خدمات است.
شبا
شماره شبا بهعنوان یک استاندارد بینالمللی، نهفقط فرایند انتقال وجه را در سیستم بانکی سادهتر و سریعتر کرده، بلکه امنیت و دقت این انتقالات را نیز به طرز چشمگیری افزایش داده است. با استفاده از این شماره، مشتریان بانکها میتوانند با اطمینان بیشتری نسبت به انتقال وجه خود اقدام کنند و از مزایای کاهش خطاهای احتمالی و سهولت در انجام تراکنشها بهرهمند شوند. آگاهی از کاربردها و نحوه استفاده از شبا میتواند به بهبود تجربه بانکی مشتریان کمک بسیار زیادی کند.
شتاب
شبکه شتاب (شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی) یک سامانه ملی در ایران است که برای اتصال و هماهنگی بین بانکهای مختلف و ایجاد امکان انتقال وجه، پرداخت الکترونیکی و خدمات دیگر بین بانکها طراحی شده است. عملیات تحتپوشش شتاب دامنه وسیعی از تبادلات، از قبیل برداشت وجه نقد، خرید الکترونیکی، انتقال وجه، پرداخت قبوض و ماندهگیری را از طریق خودپرداز، پایانه فروش، پایانه شعب، اینترنت، تلفن همراه و کیوسک را در بر میگیرد. عضویت در مرکز مزبور تابع مقررات حاکم بر مرکز شتاب است. در نتیجه با سرمایهگذاری بهینه در شبکههای پایانه فروش و خودپرداز در سطح کشور، بانکها قادر به استفاده از سرمایهگذاریهای انجام شده یکدیگر هستند و مرکز شتاب تمام کنترلهای موردنیاز را بهعمل میآورد و پایاپای لازم بین بانکها را انجام میدهد.
شهاب
شهاب مخفف شناسه هویت الکترونیک بانکی است و کد شناسایی افرادی است که حساب بانکی دارند. هر فردی که در بانک حساب دارد، یک کد شهاب منحصربهفرد دارد که شانزده رقمی است و برای خواندن راحتتر، هر چهار شماره آن از چهار شماره بعدی جدا شدهاند (مانند شماره کارتبانکی). همانطور که کد ملی و شناسه سجام، نشاندهنده هویت فرد در کشور و سازمان بورس هستند، کد شهاب هم نشاندهنده هویت فرد در بانک است.
صیاد
سامانه ثبت چک صیادی یا سامانه صیاد، سامانهای است که دارنده چک بدون درنظرگرفتن بانک صادرکننده چک میتواند در آن نسبت به انتقال چک به شخص دیگری بابت معامله صورتگرفته اقدام کند، با راهاندازی این سامانه اطلاعات هویتی صاحب چک روی چک درج شده و امکان سوءاستفاده مالی از چکها کاهش مییابد.
کاشف
این سامانه باهدف بهکارگیری درگاه واحد برای تعاملات الکترونیکی بین طرفهای تفاهمنامه، تسریع و تسهیل معاملات در فرآیند رسیدگی به جرائم رایانهای مرتبط با خدمات بانکداری و پرداخت، تسریع و تسهیل بهاشتراکگذاری تجارب و اطلاعات موردنیاز برای پیشگیری و مقابله بهنگام با جرائم رایانهای مرتبط با خدمات بانکداری و پرداخت، ارتقای حفاظت از حقوق ارائه و استفادهکنندگان از خدمات بانکی و پرداخت کشور در مقابل جرایم رایانهای، به حداقل رساندن دیوانسالاری بین سازمانی و انتظام تعاملات الکترونیکی بین مراجع قضایی و نظام بانکی کشور ایجاد شده است.
کیپا
کیپا مخفف کیف پول الکترونیکی است. کیپا ابزار پولی مبتنی بر فناوری است که به مردم و کسبوکارها امکان میدهد تا مبادلات با مبالغ خرد را با استفاده از سازوکار پردازش الکترونیکی برونخطی به لحاظ اتصال به زیرساخت بانکی انجام دهند. در تراکنشهای برونخط، نیاز به بستر مخابراتی و تأییدیههای برخط برای اتصال به زیرساخت بانکی وجود نداشته و زمان انجام تراکنش در آن عمدتاً زیر یک ثانیه است.
مانا
سامانه مانا، مرکز ارائه نشانه الکترونیکی است که در زمان استفاده از سیستمهای پرداخت الکترونیک، دادههای حساس و شماره کارت را با نشانههای عددی رمزگذاری شده جایگزین میکند و امنیت استفاده از ابزارهای هوشمند را تا سطح استانداردهای بینالمللی افزایش میدهد.
مکنا
مکنا مخفف مرکز کنترل و نظارت اعتبارات است. کد مکنا پس از صدور آییننامه دستورالعمل اجرایی صدور و راهبری خرید اعتباری ایجاد شده است. بعد از این آییننامهها، همه بانکها و مؤسسههای اعتباری موظف هستند که اطلاعات لازم را به مکنا بانک مرکزی بفرستند. در نهایت، کد مکنا صادر میشود و مشتریها میتوانند اعتبار خود را بسنجند.
مهتاب
مهتاب یا معماری هوشمند تراکنشهای مالی، متعلق به بانک ملی ایران است و به منظور معماری هوشمند تراکنشهای مالی در دو بخش اصلی شامل موتور قوانین و یادگیری ماشین برای دستیابی به دادهکاوی و استخراج ارتباط معنادار بین دادههای بانکی؛ پایش تراکنشها به منظور کشف هر نوع ناهنجاری از قبیل تخلف، تقلب یا عدم رعایت دستورالعملها و تعریف قواعد چندلایه و پیچیده به منظور پایش فعالیتهای تجاری، تفاهمنامهها و مبارزه با پولشویی ایجاد شده است.
نسیم
راهاندازی سامانه نسیم بانک مرکزی در سال ۱۳۹۰ با هدف سادهسازی پرداخت حقوق و دستمزد، افزایش دقت در تراکنشهای مالی و تنظیم حسابهای دولتی در بانکها در دستور کار بانک مرکزی قرار گرفت و در سال ۱۳۹۶ بهطور رسمی راهاندازی شد.
نماد
نماد، سامانهای به منظور تضمین امنیت، محرمانگی، صحت و دقت و انکارناپذیری دادهها در نظام بانکی است و باعث ایجاد هویت دیجیتالی امن برای اشخاص در استفاده از خدمات بانکی مجازی میشود و به منظور پیادهسازی بستر گواهی امضای دیجیتال در نظام بانکی و بهکارگیری آن در سامانههای مهم و حاکمیتی همچون «پرتال ارزی»، «سنا»، «سپام»، «کاشف»، «ساتنا»، «چکاوک» و «پایا» تدوین شده است. استقرار و راهاندازی این سامانه، یک زیرساخت یکپارچه، متمرکز و در عین حال امن را در اختیار بانکها و مشتریان قرار داده که مشتریان شبکه بانکی، صرفنظر از بانک ارائه دهنده خدمات میتوانند از یک گواهی امضای دیجیتال برای دریافت خدمات استفاده کنند.
نهاب
سامانه نهاب سامانهای است که به بانک مرکزی تعلق دارد و در آن تمام اطلاعات مربوط به مشتریان بانکها جمعآوریشده است. راهاندازی نهاب از اواخر سال ۱۳۹۵، در دستور کار شرکت خدمات انفورماتیک بانک مرکزی قرار گرفت. سامانه نهاب به هر شخص حقوقی، حقیقی و اتباع خارجی یک کد، به نام کد شهاب اختصاص میدهد که در حقیقت شناسه فرد در سیستم بانکداری کشوری است.
نیما
سامانه نیما برای اولین بار در اردیبهشت سال ۱۳۹۷ فعالیت خود را در راستای تسهیل تأمین ارز، ایجاد فضای امن برای خریداران و فروشندگان و ایجاد یک فضای رقابت میان صرافان آغاز کرد. در این سامانه سه نقش برای گروههای مختلف با عنوانهای واردکنندگان کالا و خدمات بهعنوان متقاضیان ارز، صادرکنندگان کالا و خدمات بهعنوان عرضهکننده ارز و واسطهگران (بانکها و صرافیها) بهعنوان هدایتکننده منابع میان دو گروه فوق تعیین میشود.
وام ازدواج و فرزند
در راستای اجرای ماده ۱۰ قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، سامانه تسهیلات قرضالحسنه فرزند راهاندازی شد. تسهیلات قرضالحسنه ازدواج برای هر یک از زوجها، مبلغ سیصد میلیون تومان با دوره بازپرداخت ۱۰ساله با اعتبارسنجی و سفته و یا یک ضامن معتبر است.
IFW
یکی از چهارچوبهای اطلاعاتی موفق و مطرح در صنعت بانکداری جهان، Information FrameWork یا بهاختصار IFW است. IFW یک چارچوب اطلاعاتی جامع و یکپارچه شامل مجموعهای از مدلهای کسبوکار مؤسسات مالی مبتنی بر استانداردهای بینالمللی است که زبان مشترکی بین متخصصین کسبوکار و فناوری اطلاعات ایجاد میکند. این چارچوب ابتدا توسط Roger Evernden در سال ۱۹۹۶ طراحی و ارائه شد و سپس توسط شرکت IBM با همکاری متخصصین کسبوکار بانکی توسعه یافت که در حوزههای توسعه و بهبود سامانههای بانکی، یکپارچهسازی و پاسخگویی سریعتر به نیازهای مشتریان، برنامهریزی راهبردی سازمان، بازمهندسی و بهینهسازی فرایندهای بانکی، طراحی و ایجاد انبار دادههای بانکی و تدوین مدلهای یکپارچه کسبوکار بانکداری توسط متخصصان صنعت مالی و تحلیلگران سیستم کاربرد دارد.