سنگ بزرگ برداشتن بانک مرکزی در حوزه کریپتو
بررسی پروژه رمزریال بانک مرکزی در گفت‌وگو با فعالان حوزه رمزارز در کشور
عصر تراکنش ۵۸؛ مرضیه امیری / پروژه رمزریال بانک مرکزی یکی از پربحث‌ترین پروژه‌هایی است که از ابتدای سال جدید تاکنون مطرح بوده است. هرچه بانک مرکزی در مسیر عملیاتی این پروژه بیشتر پیش می‌رود، انتقادات و واکنش‌ها نسبت به آن از سوی فعالان حوزه فناوری‌های مالی بیشتر می‌شود. مهم‌ترین ریشه این مسئله را نیز می‌توان در نبود شفافیت و از آن مهم‌تر عدم انتشار وایت‌پیپر این پروژه دانست. همچنین در حالی بانک مرکزی به فکر راه‌اندازی رمزریال افتاده که سال‌هاست رویکرد این نهاد نسبت به حوزه کریپتوکارنسی سلبی و منفی بوده است.
زمزمه‌های این موضوع دو سالی بود که جریان داشت، اما بانک مرکزی در دو ماه اخیر به‌طور جدی‌تری در حال پیگیری آن است. در جدیدترین اتفاق، بانک مرکزی مقررات انتشار رمزریال را برای اجرا ابلاغ کرده و با این اقدام، یک قدم دیگر به عملیاتی‌شدن پروژه راه‌اندازی و عرضه رمزریال نزدیک شده است. بعد از این در همین اواسط اردیبهشت‌ماه رئیس کل بانک مرکزی از اجرای آزمایشی رمزریال در ماه‌های آینده خبر داد. به گفته صالح‌آبادی اجرای طرح رمزپول ملی در دوره آزمایشی شش ماه است و پس از آن آسیب‌شناسی طرح صورت می‌گیرد.
هرچند اطلاعات کافی هنوز در خصوص ابعاد فنی و ماهیتی رمزریال از سوی بانک مرکزی منتشر نشده، اما تا به اینجا چند ویژگی آن مشخص شده است؛ رمزریال در واقع ریال دیجیتال است، نه ارز دیجیتال. بانک مرکزی به‌عنوان واسط مستقیم با مشتریان عمل می‌کند. پشتوانه رمزریال اسکناس است. رمزریال فقط برای پرداخت می‌تواند استفاده شود و سرمایه‌گذاری در آن ممنوع است. رمزریال فقط در محدوده جغرافیایی ایران قابل مبادله است.
پس ارز دیجیتال بانک مرکزی با ارزهای دیجیتالی که می‌شناسیم کاملاً متفاوت است. اصلی‌ترین تفاوت ارزهای دیجیتال معمولی با ارزهای دیجیتال بانک مرکزی در تحت کنترل بودن این دو نوع دارایی است. مثلاً بیت‌کوین تحت کنترل هیچ دولت یا نهاد خاصی نیست، اما رمزریال کاملاً تحت کنترل بانک مرکزی است.
به تعبیر دیگر ارزهای دیجیتال بانک مرکزی نسخه‌های دیجیتال ارزهای فیات هستند و توسط بانک مرکزی به‌عنوان گونه‌ای از روش پرداخت صادر می‌شوند. این یعنی مهم‌ترین کارکرد رمزریال این است که به‌عنوان روش جدیدی برای پرداخت‌های خرد عمل کند.
اما این پروژه ابهامات زیادی دارد. اولین سؤال این است که اگر قرار است رمزریال ارز دیجیتال نباشد و فقط ریال دیجیتال است، پس قرار است چه ارزش‌افزوده‌ای نسبت به تبادلات با اسکناس یا کارت‌های بانکی داشته باشد؟ دومین پرسش اساسی در خصوص نقش قوی بانک مرکزی در این پروژه و مدیریت آن و نادیده‌گرفتن نقش بانک‌هاست. در حالی که در ذات و فلسفه وجودی بلاکچین حذف مرکزیت بانک‌های مرکزی دنبال می‌شود، آیا بانک مرکزی ایران به واسطه این بستر می‌خواهد بیش از قبل نقش اول تبادلات و عرضه و نگهداری پول را ایفا کند؟ در نهایت اگر محدوده استفاده از رمزریال داخل ایران است، پس چگونه قرار است با اسکناس رقابت کند؟ چه شکلی از فعالیت مالی را می‌توان با رمزریال انجام داد که با اسکناس و حساب بانکی نمی‌توان انجام داد؟
و در نهایت اگر راه‌اندازی رمزریال خلق پول جدید نیست و همان اسکناس است، تأثیر تولید رمزریال روی پایه پولی کشور و حجم نقدینگی چیست؟
ابهام در خصوص نحوه راه‌اندازی و عرضه رمزریال یک چالش جدی در این حوزه است و مسئله‌ای است که کارشناسان بانکی و اقتصاد دیجیتال با آن روبه‌رو هستند. در این گزارش به سراغ چند کارشناس در این حوزه رفتیم تا بیشتر و دقیق‌تر رمزریال را واکاوی کنیم. در این زمینه از وحید والی، مدیرعامل هلدینگ نیک‌اندیش، نگاه مثبت‌تری به این پروژه دارد، احسان قاضی‌زاده، مدیرعامل اکسیر ابهام‌آلود بودن و عدم شفافیت را مهم‌ترین چالش در مسیر رمزریال عنوان می‌کند و محمدجواد صمدی‌راد، مدیرعامل شرکت ققنوس معتقد است پروژه رمزریال یک پروژه دولتی بدون مفهوم و کاربرد است.
کریپتو ریال و هزارتوی تحریم‌ها
وحید والی، مدیرعامل هلدینگ نیک‌اندیش ابتدا در مورد ارزیابی پروژه رمزریال صحبت می‌کند و توضیح می‌دهد: «در وهله اول بهتر است نگاهی به تجربه جهانی داشته باشیم. با ظهور رمزارزها و غیرمتمرکز بودن آنها، بسیاری از بانک‌های مرکزی در جهان به این فکر افتادند که به‌نوعی بر این پدیده نوظهور کنترلی داشته باشند. در واقع کریپتو ملی هم تلاشی از سوی بانک‌های مرکزی است تا بتوانند جریان کریپتوکارنسی را کنترل و نقشی برای خود پیدا کنند. در کشور چین این برنامه با پیشرفت قابل ملاحظه‌ای همراه بوده و شنیده‌ام که حتی در پمپ بنزین‌ها نیز از این ابزار پرداخت استفاده می‌شود.»
او صحبت‌هایش را این‌گونه ادامه می‌دهد: «این نکته را باید در نظر بگیریم که هر کشوری مناسبات و اقتضائات خاص خودش را دارد و کشوری مثل ما که اکنون تحریم است، شرایط بسیار خاصی دارد. بنابراین ما باید ورژن خاص خود را داشته باشیم. آخرین صحبت‌هایی که از سوی بانک مرکزی ایران در این زمینه انجام شده، به سخنان آقای محرمیان معاون بانک مرکزی بازمی‌گردد که اعلام کردند رمزریال در حال راه‌اندازی است و بانک مرکزی به‌عنوان واسط عمل می‌کند و پشتوانه این ابزار مالی هم اسکناس است. تاکنون در همین حد توضیحات ارائه شده است. رئیس‌کل بانک مرکزی نیز اعلام کرده که مردم اسکناس تحویل بانک می‌دهند و در ازای آن رمزریال یا همان ریال دیجیتال دریافت می‌کنند.»
طبق صحبت‌های والی، می‌توان این‌طور برداشت کرد که بانک مرکزی قرار است در حوزه کریپتوریال خودش روبه‌روی مردم باشد و ارائه این خدمات را به سایر بانک‌ها واگذار نخواهد کرد. این نکته مهمی است.
او راجع به معایب و مزایای کریپتوریال نیز می‌گوید: «به عقیده من عمیق‌شدن بازارهای صرافی داخلی می‌تواند به اقتصاد ما کمک کند. یعنی هرچقدر که ما مردم را تشویق کنیم که دارایی‌های دیجیتال خود را در صرافی‌های ایرانی انباشت کنند، بسیار مثبت است؛ چراکه از این منظر داده‌های مردم بسیار امن خواهد بود و دشمنان به‌سختی می‌توانند رد نقل‌وانتقال‌های ما را شناسایی کنند.»
به گفته والی، ماهیت کریپتوریال به‌طور کامل هنوز آشکار نشده است: «به عبارت دیگر هنوز توضیح کامل و واضحی از سوی رگولاتور در این زمینه نداریم، ولی از صحبت‌هایی که تاکنون شنیده شده، می‌توان فهمید که پیاده‌سازی آن به لحاظ فنی پیچیدگی خاصی ندارد و مهم این است که بانک مرکزی از نظر ماهیتی به‌طور دقیق پروژه را توضیح دهد.»
مدیرعامل هلدینگ نیک‌اندیش می‌گوید: «آیا ویژگی ضدتورمی را می‌توان در این پروژه رعایت کرد؟ به‌عنوان مثال ۲۱ میلیون بیت‌کوین می‌توان تولید کرد و تاکنون ۱۹ میلیون آن تولید شده است؛ بنابراین این سقف می‌تواند ویژگی ضدتورمی را رعایت کند. البته مقایسه بیت‌کوین با کریپتوریال مقایسه درستی نیست و صرفاً برای اینکه درک مشترکی وجود داشته باشد، این مثال را عنوان کردم. تتر هم به شکل فیات است، اما به مقداری که وارد بازار می‌شود از پشتوانه دلار برخوردار است.»
به گفته والی، ما باید مردم را تشویق به انباشت سرمایه خود در صرافی‌های داخلی بکنیم و مهم‌تر از آن امنیت این دارایی‌ها را نیز بتوانیم تضمین کنیم. همچنین در نظر داشته باشید در حال حاضر مسئله تحریم و مسدودشدن کیف پول مطرح است و بحث منافع ملی مهم است. به همین دلیل هر چقدر بتوانیم به بزرگ‌شدن و عمیق‌شدن صرافی‌های داخلی کمک کنیم، منافع مردم بهتر تأمین می‌شود.
او در نهایت تأکید کرد: «بانک‌های مرکزی تلاش می‌کنند به نحوی کریپتوکارنسی را کنترل کنند، اما باید دید در آینده آیا پروژه رمزریال می‌تواند موفق شود یا خیر. در این مسیر بسیار مهم است که از مشاور و مشارکت بخش خصوصی استفاده شود. در شرایط تحریمی اگر این پروژه موفق باشد، می‌تواند به اقتصاد کشور کمک کند.»
بدون انتشار وایت‌پیپر رمزریال همه‌چیز مبهم است
احسان قاضی‌زاده، مدیرعامل صرافی اکسیر بر خلاف والی نگاه مثبتی به این پروژه ندارد و معتقد است برای تشریح و ارزیابی پروژه‌ای مانند پروژه رمزریال بسیار مهم است که ما اطلاعات دقیق و روشنی از ماهیت و دستورالعمل فنی آن داشته باشیم. او در این‌باره توضیح می‌دهد: «حداقل بنده تا این لحظه به وایت‌پیپر رمزریال که قرار است توسط بانک مرکزی معرفی و ارائه شود، دسترسی پیدا نکرده‌ام تا بر اساس آن بتوانیم قضاوت یا مقایسه روشنی در این خصوص داشته باشم. اما شنیده‌ها حاکی از آن است که رمزریال در واقع یک نسخه دیجیتالی از ریال است که بر بستر فناوری بلاکچین پیاده‌سازی شده، پشتوانه آن ریال است و کارکردی همانند پول نقد خواهد داشت. همچنین به نظر می‌رسد شبکه بلاکچین آن امکان پیاده‌سازی قراردادهای هوشمند را نیز خواهد داشت.»
به گفته قاضی‌زاده، به فرض صحیح‌بودن گزاره‌های بالا می‌توان گفت که رمزریال نیز می‌تواند مانندCBDC های دیگر کشورها طراحی و پیاده‌سازی شود. بدیهی است همواره نحوه به خدمت گرفتن فناوری بر حسب سیاست‌گذاری‌های دولت‌ها، واقعیت‌ها و ساختار اقتصادی کشورها می‌تواند متفاوت باشد. بنابراین قطعاً نباید انتظار داشته باشیم که رمزریال با نمونه‌های مشابه خارجی خود به‌طور کامل مشابهت داشته باشد.
مدیرعامل اکسیر عنوان می‌کند: «پس تا رونمایی کامل از پروژه رمزریال نمی‌توان نقدی منصفانه و واقعی ارائه داد، اما به فرض آنکه مکانیسم خلق و سوختن رمزریال بر بستری شفاف و قابل نظارت اتفاق بیفتد، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های اقتصادی کشور ما که خلق پول بدون پشتوانه بوده، هرچند در مقیاس کوچک، پاسخ داده خواهد شد. از دیگر مزایای رمزریال می‌توان به کنترل جرائم مالی، جلوگیری از فرار مالیاتی و هوشمندسازی پول اشاره کرد.»
مدیرعامل اکسیر در خصوص چالش‌ها و معایب احتمالی رمزریال نیز صحبت می‌کند: «شاید بیشترین دغدغه در خصوص ارزش ذاتی رمزریال باشد و با توجه به اینکه پشتوانه آن ریال است، دغدغه جدی این است که سرنوشت رمزریال مانند ریال نشود.»
قاضی‌زاده تأکید می‌کند: «اساساً رمزارزهای بانک مرکزی با حذف بانک‌های تجاری، ارتباط مستقیمی با کاربران ایجاد می‌کنند، اما اینکه آیا این موضوع قدرت مضاعفی به بانک مرکزی می‌دهد و نقش و جایگاه بانک‌های تجاری در اکوسیستم رمزریال چه خواهد بود، مجدداً منوط به انتشار وایت‌پیپر رمزریال است.»
او در خصوص آینده و سرنوشت رمزریال می‌گوید: «پیش‌بینی آینده یک پروژه مالی در حد و اندازه‌های رمزریال به پارامترهای زیادی بستگی دارد، اما واقعیت این است که با حضور رمزارزهای جهان‌روا باید پذیرفت که رمزریال اگر به‌درستی هدف‌گذاری، سیاست‌گذاری و مخاطب‌شناسی خود را انجام ندهد، در رقابت با دیگر جایگزین‌های خود شکست خواهد خورد. پس باید امیدوار و منتظر ماند که این بار این پروژه از دل کار دقیق کارشناسی، مشورت از متخصصان اقتصادی کشور و حتی دیگر کشورها بیرون آمده باشد تا ضریب موفقیت آن بیش از پیش باشد.»
با رمزریال خالی از مفهوم و کاربر مواجه هستیم
محمدجواد صمدی‌راد، مدیرعامل شرکت ققنوس نیز از جمله مخالفان رمزریال است و معتقد است این پروژه بر مبنای یکسری باور غلط تنظیم شده است. او می‌گوید: «از نظر من رمزارز بانک مرکزی یا CBDC شکل جدیدی از اسکناس یک کشور است. رمزریال در واقع شکل جدید همان اسکناس ریالی ماست. در هیچ کجای دنیا قرار نیست به واسطه رمزارز بانک مرکزی واحد پول جدیدی به شکل دیجیتال منتشر شود؛ همچنان که آمریکا به‌دنبال دلار دیجیتال رفت و یوروی دیجیتال و یوان دیجیتال هم از اتحادیه اروپا و کشور چین سربرآورد. بنابراین باورهای غلط درباره اینکه یک واحد پول جدید به‌عنوان رمزریال داریم، از اساس غلط است.»
صمدی‌راد صحبت‌هایش را این‌گونه ادامه می‌دهد: «نکته دوم درباره کارایی این پدیده است. رمزارز بانک مرکزی به‌دنبال این است که در اکوسیستم‌های دیجیتالی بتوان از واحد پول ملی که قابل برنامه‌ریزی است، استفاده کرد. حالا این پول دیجیتال می‌تواند کاربرد پرداخت کلان داشته باشد، یا پرداخت خرد. به این معنا که یک کاربرد آن می‌تواند برای تسویه بین‌بانکی (کلان/عمده) استفاده شود یا به‌صورت خرد یعنی در فضای دسترسی عمومی و به‌عنوان ابزار پرداخت.»
به گفته صمدی‌راد؛ «رفتار رگولاتور باید به گونه‌ای باشد که طرف مشورت خود را فعالان عرصه فناوری مالی در نظر بگیرد، اما هرچند مشورت می‌گیرد، اما مشخص نیست در عرصه عمل از این مشورت‌ها استفاده می‌کند یا خیر. آنچه فعلاً درباره رمزریال با قطعیت می‌دانیم، این است که رمزریال شکل جدیدی از ریال است، اما اینکه کارکرد آن کلان است یا خرد؟ هنوز چیزی نمی‌دانیم. دوستان حقوقی ما نظرشان این است که در قانون به‌صراحت آمده شکل پول ملی، سکه و اسکناس است. حالا اگر رگولاتور بخواهد یک شکل جدید یعنی ریال دیجیتال هم وارد کند، قاعدتاً به قانون‌گذاری جدید نیاز دارد، چون قانون پیشین این اجازه را نداده است. کارشناسان حقوقی معتقدند رگولاتور می‌تواند به‌نوعی از ضوابط گواهی سپرده یا قانون چک استفاده کند و رمزریال را به‌عنوان گواهی سپرده بانکی یا نوعی چک‌پول الکترونیکی تلقی کند؛ بنابراین رگولاتور باید برای این چالش قانونی ابزاری پیشنهاد دهد. آنچه در مصوبه شورای پول و اعتبار ارائه شده، این موضوع شفاف نشده و از بعد قانونی و حقوقی رمزریال معرفی‌شده جای سؤال دارد.»
مدیرعامل شرکت ققنوس با توجه به اطلاعاتی که دارد، دو سناریو برای عملیات عرضه رمزریال مطرح می‌کند و احتمال وقوع یک سناریو را جدی‌تر می‌داند: «در بحث فنی رمزریال دو سناریوی یک‌لایه و دولایه مطرح است. در سناریوی اول بانک مرکزی یک شبکه بلاکچینی راه می‌اندازد و عموم مشتریان در آن شبکه افتتاح حساب می‌کنند. یعنی بر خلاف حساب‌های بانکی فعلی، مشتریان نه نزد بانک‌ها، بلکه نزد خود بانک مرکزی (که همان شبکه بلاکچینی بسته بانک مرکزی است)، حساب باز می‌کنند. در سناریوی دوم که دولایه است، بانک مرکزی صرفاً نقش صادرکننده را دارد و در لایه اول خودش رمزریال را صادر می‌کند و در لایه دوم بانک‌ها آن را در زیست‌بوم‌های دیجیتالی متفاوت عرضه می‌کنند.»
او در ادامه صحبت‌هایش می‌گوید: «ما آرزو می‌کنیم که سناریوی دوم پیگیری شود، اما متأسفانه طبق شنیده‌های ما آنچه در عرصه عمل اتفاق خواهد افتاد، به سناریوی اول نزدیک‌تر است. حالا ممکن است برخی بگویند این به معنای ورود بانک مرکزی به بانکداری خرد است و بانک‌ها با آن مخالفت خواهند کرد که با توجه به اساسنامه بانک‌های تجاری کشور، بانک‌های تجاری مستقل از منافع‌شان در این حوزه تمکین خواهند کرد و این فرصت فناوری نیز به تهدید جدی برای بانک‌های تجاری تبدیل خواهد شد.»
صمدی‌راد در خاتمه با طرح چندین پرسش تأکید می‌کند: «در مصوبه شورای پول و اعتبار درباره رمزریال نکاتی وجود دارد که با هیچ منطقی قابل پذیرش نیست. به‌عنوان مثال استفاده از رمزریال خارج از مرزهای ایران مجاز نیست! آیا برای محدودسازی یک پدیده دیجیتالی از محدوده جغرافیایی استفاده می‌شود؟! یا اصلاً چرا باید چنین محدودیتی وجود داشته باشد؟! اساساً بانک‌های مرکزی در همه جای دنیا در تلاش هستند تا برای پول ملی کشورشان تقاضا ایجاد کنند و تقاضای ایجادشده برای ریال می‌تواند در بهبود ارزش آن مؤثر باشد. اما از این فرصت رمزریال نیز صرف‌نظر شده است؛ بنابراین به نظر می‌رسد با رمزریالی خالی از مفهوم و کاربرد مواجه خواهیم بود.»
[…] […]