مرهمی بر زخم رکود
گفت‌وگو با فردوس باقری، مدیرعامل شرکت سککوک درباره وضعیت تأمین مالی زنجیره تأمین در کشور
عکس: نسیم اعتمادی
عصر تراکنش ۶۵ / پس از آخرین بحران همه‌گیر اقتصادی جهان در سال ۲۰۰۸ میلادی، تأمین‌کنندگان مالی و تأمین‌شوندگان مالی به‌دنبال راه‌حلی برای کاهش هزینه‌های تأمین مالی و شفافیت بیشتر تأمین مالی بودند. هرچند روش‌های تأمین مالی روی زنجیره تأمین سابقه طولانی‌تری داشتند و پیش از بحران نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند، اما استفاده گسترده از این روش‌ها در شبکه‌های تأمین مالی متداول نبود. تأمین مالی زنجیره تأمین (Supply Chain Finance) مجموعه‌ای از فرایندهای تجاری و فرایندهای مبتنی بر فناوری است که برای تأمین مالی خرید و انتقال کالا و مواد اولیه تا آخرین محصول نهایی را دربر می‌گیرد و به‌دلیل اتکا به داده‌های فیزیکی حرکت کالا در زنجیره تأمین و به‌کارگیری ابزارهایی برای زیر کلید گرفتن موجودی کالا در انبار تولیدکنندگان کالا، کاهش ریسک نکول را در پی دارد.
فردوس باقری، مدیرعامل شرکت سککوک است که به‌عنوان اولین ارائه‌دهنده پلتفرم تأمین مالی زنجیره تأمین در کشور شناخته می‌شود. در گفت‌وگویی که با او داشتیم به وضعیت این حوزه در کشور و چالش‌هایی که با آن روبه‌روست، پرداختیم. باقری تأمین مالی زنجیره تأمین را یکی از راه‌حل‌های کلیدی کشور برای برون‌رفت از فضای رکود اقتصادی می‌داند و آینده روشنی را برای این راهکار در کشور پیش‌بینی می‌کند. او معتقد است چاره‌ای جز شفافیت تأمین مالی و هدفمندی آن برای تصحیح فرایند عرضه و تقاضای کالا و پول در کشور نداریم. در ادامه گزارشی از این گفت‌وگو را می‌خوانید.
سهم قابل توجه تأمین مالی زنجیره تأمین در تأمین مالی بنگاه‌ها
تأمین مالی زنجیره تأمین (Supply Chain Finance) به معنای مدیریت جریان‌های نقدی در زنجیره تأمین کالا و خدمات است که می‌توان گفت لازمه اصلی مدیریت زنجیره تأمین فرض می‌شود. پس از بحران مالی سال 2008 میلادی، تغییری اساسی در حوزه تأمین مالی سرمایه در گردش بنگاه‌ها به وجود آمد و نظام بانکی به سمتی رفت که به جای تأمین مالی نقدی بتواند از مدل‌های اعتباری استفاده کرده و بر مصرف این منابع نظارت کند تا از هدررفت و انحراف تخصیص و مصرف آن جلوگیری کند و توان هدایت اعتبار در زنجیره تأمین مالی را داشته باشد. در واقع ماهیت زنجیره تأمین امکان جایگزینی اعتبار با پول پرقدرت (M1) را فراهم کرده است.
تدوین مقررات متحدالشکل تعهد پرداخت بانکی (URBPO) در سال 2013 میلادی برای تعریف تراکنش‌های تضمین‌شده بانکی و تکمیل آن در سال 2016 استانداردهای مناسبی را جهت اجرایی‌سازی تأمین مالی زنجیره تأمین و افزایش سهم این نوع تأمین مالی در حجم تأمین مالی‌های بنگاه‌ها فراهم کرد. فردوس باقری با بیان این موارد می‌گوید: «با این حال متأسفانه این بازه زمانی همزمان با تحریم‌های اقتصادی ایران بود که به جاماندن نظام مالی کشور در مسیر توسعه و پیشرفت روش‌های نوین تأمین مالی منجر شد که قطعاً در صورت عدم توجه به این امر موجب خسارت‌های فراوانی از نظر فناورانه در صنعت مالی برای نسل فعلی و نسل‌های آتی در کشور خواهد شد.»
باقری به‌عنوان کسی که به‌صورت تخصصی در حوزه تأمین مالی زنجیره تأمین فعالیت می‌کند، درباره وضعیت این حوزه در ایران می‌گوید: «ما هفت سال است که در سککوک فعالیت می‌کنیم و در این سال‌ها اتفاقات مهمی در این حوزه افتاده است؛ ابزارهای در اختیار بنگاه‌ها توسعه داده شده، اما این حوزه از لحاظ میزان سرمایه در گردش پیشرفت قابل توجهی نداشته، چون بنگاه‌های زیادی با این حوزه آشنا نیستند؛ در نتیجه از ابزارهای موجود استفاده نمی‌کنند.»
چالش‌هایی که تأمین مالی زنجیره تأمین حل می‌کند
راهکارهای تأمین مالی زنجیره تأمین، برای جزءجزء زنجیره تأمین طراحی شده‌اند. این راهکارها پرداخت‌ها را تسریع و منابع تأمین‌کنندگان مالی را از طریق نوآوری‌های مالی آزاد و از هدررفت منابع محدود تأمین مالی‌کننده جلوگیری می‌کنند. از سوی دیگر مدیریت زنجیره تأمین روی ابزارهای الکترونیکی مانند پلتفرم‌های دیجیتال خریداران؛ فروشندگان کالا و خدمات و تأمین‌کنندگان مالی را در سراسر دنیا به هم متصل می‌کند. از جمله چالش‌هایی که تأمین مالی زنجیره تأمین به حل آنها کمک می‌کند، می‌توان به مواردی اشاره کرد.
برای مثال خریداران را قادر می‌سازد تا با ایجاد روابط قابل اطمینان با فروشندگان، زنجیره تأمین متنوع‌تر و پایدارتری ایجاد کنند. همچنین جریان عرضه و تقاضای مواد اولیه و کالا را در زنجیره هماهنگ می‌کند. علاوه بر اینها، این امکان را به فروشندگان و خریداران می‌دهد تا به نقدینگی و سرمایه در گردش دسترسی داشته و از روان‌تر شدن عملیات، به حداقل رسیدن اختلالات و افزایش چابکی بازار اطمینان حاصل کنند. به شرکت‌ها نیز کمک می‌کند تا با بومی‌سازی فرایندها در یک پلتفرم مرکزی، کل زنجیره تأمین را مدیریت کنند.
همچنین تأمین مالی زنجیره تأمین امکان ورود سریع‌تر تأمین‌کننده را فراهم کرده، کارایی را بهبود می‌بخشد و به شرکت‌ها کمک می‌کند تا از تأمین‌کنندگان متنوعی بهره جسته و نگران کمبود موجودی نباشند. علاوه بر این، بهره‌گیری از مؤسسات مالی مورد اعتماد نیز سطح قابل قبولی از امنیت را برای زنجیره تأمین فراهم می‌کند. سرمایه‌داران بزرگ می‌توانند راه‌حل‌های پرداخت پیشرفته‌ای را ارائه دهند که قادرند از طیف گسترده‌ای از ارزها، در سراسر جهان پشتیبانی کنند.
پول نقد برای اقتصاد ایران مضر است
امروزه نقش مدیریت مالی در موفقیت شرکت‌ها و زنجیره‌های تأمین نه‌تنها در کشورهای در حال توسعه، بلکه در کشورهای توسعه‌یافته نیز حائز اهمیت است و هر بنگاهی که سرمایه‌گذاری بیشتری در حوزه‌های نوآوری و کیفیت خود کند، برنده و پیشتاز خواهد بود. باقری با اشاره به اهمیت زنجیره‌های تأمین بیان می‌کند: «با توجه به وضعیت اقتصادی کشور و تورم موجود، بنگاه‌ها به دسترسی به سرمایه در گردش خود محتاج‌تر هستند؛ با این حال، تزریق پول پرقدرت، پول‌پاشی بدون نظارت و در نهایت خلق پول بیشتر نتیجه‌ای جز افزایش تورم دربر نخواهد داشت. در چنین شرایطی ناچاریم به کمک روش‌های تأمین مالی زنجیره تأمین که مبتنی بر اعتبار است، این مسئله را سامان‌دهی کرده و وابستگی زنجیره تأمین مالی به پول نقد را کاهش دهیم. پول نقد برای اقتصاد ما مضر است و راهی جز در اولویت قراردادن شیوه‌های مبتنی بر اعتبار نداریم. در واقع هر بنگاهی که بخواهد سطح تولید فعلی خود را حفظ یا ارتقا دهد، به ریال بیشتری نسبت به دوره قبل نیاز دارد و بانک‌ها نیز با تکیه بر ارزیابی‌های مالی بر اساس صورت‌های مالی گذشته‌نگر نمی‌توانند به مقدار لازم، وام مبتنی بر ریال به آنها بدهند و حتی اگر این کار را انجام دهند، تورم ناشی از خلق پول بیشتر می‌شود.»
علاوه بر اینها، طبق صحبت‌های باقری، به کمک تأمین مالی زنجیره تأمین امکان بیشتری برای نظارت بر چگونگی استفاده از آن اعتبار وجود دارد که می‌تواند به خلق تقاضای مولد منجر شود. کسب‌وکارهایی که از بودجه خوبی برخوردار هستند، امکان اشتغال‌زایی بیشتری هم دارند و این موضوع در بلندمدت باعث ایجاد فرصت‌های جدید اقتصادی می‌شود. او ادامه می‌دهد: «به عبارتی تأمین‌کنندگان با تأمین منابع مالی بنگاه‌های خرد و متوسط، علاوه بر اینکه در جریان روندهای کاری آن بنگاه قرار می‌گیرند، مسئولیت اجتماعی خود را نیز در قبال افراد جامعه که با مسئله اشتغال دست‌وپنجه نرم می‌کنند، انجام می‌دهند.»
تجربه دنیا در حوزه SCF
تجربیات در حوزه تأمین مالی زنجیره تأمین در دنیا فراوان است. سال‌هاست که جایزه‌ای (SCF Award) برای تأمین مالی در جهان -مانند بسیاری از جوایز بین‌المللی- اهدا می‌شود. شرکت زیمنس یکی از بهترین پلتفرم‌های تأمین مالی زنجیره تأمین را در سال‌های گذشته ارائه داده بود. زیمنس با همکاری چند بانک، زنجیره تأمین خود را تأمین مالی می‌کند تا از جریان دائمی مواد اولیه و فروش کالاها اطمینان یابد. اما می‌توان بهترین مثال برای اجرای پروژه تأمین مالی زنجیره تأمین را که در سطح ملی اجرا شد، کشور مکزیک دانست.
باقری با اشاره به تجربه مکزیک در این حوزه توضیح می‌دهد: «برنامه زنجیره تولید بانک توسعه مکزیک، با تشکیل شبکه‌ای گسترده از خریداران عمده صاحب‌نام و معتبر و نیز عرضه‌کنندگان خرد محصولات، امکان تحت پوشش قراردادن تولیدکنندگان و کارآفرینان محروم از تأمین مالی را به کمک مؤسسات مالی فراهم کرده است. این برنامه در قالب دو طرح عاملیت (تنزیل سیاهه فروش) خریداران محصول و تأمین مالی قراردادها، موفق به حل مشکل نداشتن شناسنامه اعتباری و کمبود نقدینگی بنگاه‌های کوچک و متوسط در کشور مکزیک شده است.
در این طرح 455 بنگاه خریدار عمده، 80 هزار بنگاه کوچک و متوسط و 20 مؤسسه مالی تأمین مالی‌کننده همکاری کردند که حاصل آن 80 میلیارد دلار تأمین مالی در قالب زنجیره تأمین بوده است. با تکیه بر تجربه کشور مکزیک، کشورهای آرژانتین، شیلی، کاستاریکا، السالوادور و نیکاراگوئه نیز از شیوه‌های تأمین مالی زنجیره تأمین استفاده کردند. در سطح شرکت‌ها نیز می‌توان به شرکت‌های بزرگی مثل والمارت، لیوایز، کاترپیلار، یونیلور و امثال آن اشاره کرد که از این روش تأمین مالی برای بهبود و بهینه‌سازی جریان‌های کالا و مالی خود بهره می‌برند.»
لزوم گسترش کاربردها و تنوع ابزارهای این حوزه
دیجیتالی‌شدن امر اقتصادی، تغییر فرهنگ را نیز به همراه دارد. مدیرعامل سککوک بر این باور است که هنوز فرهنگ کاربست تأمین مالی زنجیره تأمین در ایران برساخته نشده و مشتریان و بنگاه‌ها استفاده قابل توجهی از آن نمی‌کنند. فردوس باقری معتقد است نظام بانکی کشور می‌تواند با سیاست‌گذاری‌های تشویقی خود، بنگاه‌ها را به استفاده از این حوزه علاقه‌مند کند. او به اهمیت تطبیق ضوابط بیرونی و درونی اشاره می‌کند و بیان می‌کند که باید دامنه کاربرد و تنوع ابزارهای این حوزه گسترش یابد و حاکمیت به‌عنوان بازوی مهم مشروعیت‌بخش به این حوزه و استفاده از آن، نقش فعالانه‌تری را ایفا کند.
باقری اضافه می‌کند که همزمان با بحث شرکت‌داری، سککوک در تدوین بسیاری از اسناد بالادستی، بخشنامه‌ها و قوانین، مشاوره‌های تخصصی را در اختیار مدیران و مراجع ذی‌ربط قرار داده تا خلأهای قانونی نیز از مسیر تأمین مالی زنجیره تأمین در کشور مرتفع شود. باقری با بیان اینکه نرخ معامله با این ابزارها نباید گران شود و معاملات باید به سمت سیستم‌های باز هدایت شود، می‌گوید: «هدف اصلی این حوزه تسهیل تأمین مالی بنگاه‌هاست که اگر این اتفاق بیفتد، نرخ تمام‌شده تأمین مالی برای بنگاه‌های ما نیز کاهش پیدا خواهد کرد. همچنین برای تأمین‌کنندگان مالی نیز می‌بایست روی تأمین مالی اعتباری تمرکز کرد و در عین حال بر کاهش نرخ تسهیلات معوق و افزایش درآمدهای غیرمشاع متمرکز شد.»
مزایای SCF برای اقتصاد کشور
با بررسی‌هایی می‌توان مزایایی را که با بهره‌گیری از تأمین مالی زنجیره تأمین ایجاد می‌شوند، به سهولت برشمرد. این مزایا را می‌توان نتیجه قطعی این روش‌ها دانست؛ زیرا شیوه‌های نوین تأمین مالی، در سطح بین‌الملل نیز استفاده شده و نتایج خود را به نمایش گذاشته است. در ادامه فهرستی از مزایای تأمین مالی زنجیره تأمین در اقتصاد تورمی کشور که فردوس باقری به آنها اشاره می‌کند، نام برده می‌شود:
- حفظ تولید و اشتغال از طریق تأمین سرمایه در گردش؛
- جلوگیری از حملات سوداگرانه از طریق کنترل نشت منابع بانکی؛
- کاهش امکان گردش پول (M1) به‌عنوان سیال‌ترین ابزار مالی برای جلوگیری از اثر تورمی آن؛
- بهره‌گیری از ابزارهای فناورانه مالی با حداقل درجه پول‌بودن (Moneyness)
- تحول بنیادین در مدیریت و رصدپذیری منابع وثیقه‌ای و اعتباری تأمین‌کننده مالی (بانک)؛
- کاهش احتمال نکول تسهیلات اعتباری از طریق تزریق منابع سرمایه در گردش در زنجیره تأمین؛
- مدیریت و تأمین مالی زنجیره تأمین برای شفاف‌سازی مبادلات و مدیریت‌پذیری زنجیره ارزش و کاهش افزونه‌های (Markups) بالای نظام بازرگانی سنتی.
ایجاد ابزاری برای تأمین مالی خرد
کاهش تقاضای واقعی مصرف‌کنندگان، به‌دلیل شرایط اقتصادی کشور، شوکرانی است که در بلندمدت موجب از بین رفتن تولید ملی و در نهایت فقر مصرف‌کننده به‌عنوان نیروی کار و تولیدکننده به‌عنوان کارفرما خواهد شد. باقری با بیان این موضوع، این‌گونه توضیح می‌دهد: «به همین دلیل اتخاذ تدابیر و به‌کارگیری سیاست‌های اعتباری حمایت از خانوارها با شیوه‌های نوین و نه از طریق یارانه‌دهی و پول‌پاشی، باید به‌عنوان محور سیاست‌های رشد اقتصاد مدنظر قرار گیرد. طراحی چهارچوب کلی این سیاست‌ها ضمن برقراری رونق اقتصادی (ناشی از افزایش پایدار تولید)، باید از تأثیرات منفی تزریق نقدینگی و سیاست‌های تورم‌زا به دور باشد.»
طبق صحبت‌های مدیرعامل سککوک، با به‌کارگیری فناوری‌های نوین مالی و تکیه بر توانمندی‌ها و ظرفیت‌های موجود کشور در حوزه اقتصاد هوشمند، از هدایت اعتبارات خرد مصرف‌کنندگان -مبتنی بر زنجیره تأمین- می‌توان به‌عنوان یکی از راه‌حل‌های اصلی حوزه سرمایه در گردش و همچنین افزایش قدرت خرید و حمایت از خانوارها و ارتقایشان و منزلت اجتماعی اقشار متوسط آسیب‌پذیر جامعه نام برد.
فردوس باقری بر اساس تجربیات موجود و بررسی نقاط ضعف و قوت سیاست‌هایی که طی سال‌های گذشته در کشور اجرا شده، رویکردهایی را که به تحقق اهداف اقتصادی و اجتماعی منجر می‌شود، به‌صورت زیر فهرست می‌کند:
- تغییر رویکرد رونق تولید از تزریق نقدینگی به سمت تزریق اعتبار به اقتصاد ملی؛
- هدایت تدریجی سیاست‌های حمایتی به سمت اعتبار بخشی به خانوارها؛
- متنوع‌سازی ابزارها و پشتوانه‌های تخصیص و گردش اعتبار در شبکه اقتصای به‌منظور حمایت از تولیدکنندگان؛
- تغییر رویکرد از گردش نقدینگی سرگردان در اقتصاد به هدایت و گردش اعتبار در زنجیره تأمین؛
- سامان‌دهی ساختارهای عرضه و مصرف اعتباری در زنجیره‌های توزیع و شبکه بانکی کشور.
باقری سپس با اشاره به این رویکردها می‌گوید: «در نهایت می‌توان ابزارهای تأمین مالی خرد هوشمند را به زنجیره‌های تولید ملی متصل کرده و از هدررفت منابع تأمین مالی خرد در مسیرهای اقتصادی غیرتولیدی جلوگیری کرد. گفتنی است وام‌های خرد برای خرید کالای تولید ملی، هیچ‌گاه به چرخه تولید ملی هدایت نشده است؛ بدین معنا که بانک‌ها تأمین مالی خرید کالای ایرانی را به‌دلیل عدم کنترل‌پذیری و نظارت، به مصرف‌کننده‌ای داده‌اند که احتمالاً مبالغ را به سمت بازارهای زودبازده‌تر مانند ارز و فلزات گرانبها برده است.
البته این به معنای جلوگیری از تأمین مالی متقاضی نیست، بلکه بدین معناست که در صورت برنامه‌ریزی برای حمایت از تولید ملی بتوان جریان نقدینگی را به مقصد مورد نظر هدایت کرد؛ چراکه تأمین مالی‌های مورد نیاز متقاضیان می‌تواند در سرفصل‌های خود اجرایی شود. ابزارهایی نظیر کارت اعتباری هوشمند از جمله ابزارهای الکترونیکی است که با اتصال به پلتفرم‌های تأمین مالی زنجیره تأمین قابلیت هدایت منابع اعتباری به سبد تولیدکننده را فراهم می‌کند.»
باقری در این خصوص به تجربه موفق سککوک در تأمین مالی حدود 200 هزار مصرف‌کننده با پشتوانه سهام عدالت اشاره می‌کند که وجوه مصرفی مصرف‌کنندگان را به تولیدکنندگان داخلی هدایت کرده است. او با اشاره به الکترونیکی‌کردن اسناد تجاری در کشور با همکاری سککوک می‌گوید که در پروژه تأمین مالی مصرف‌کنندگان با پشتوانه سهام عدالت، امکان خرید مصرف‌کننده از تولیدکننده ایرانی فراهم شده و مبالغ اعتباری وصول‌شده برای خرید مواد اولیه به‌صورت اعتباری در زنجیره تأمین کالاهای ایرانی به گردش درآمده است.
قابلیت بین‌المللی‌شدن ابزارهای تأمین مالی زنجیره تأمین
باقری معتقد است که ابزارهای تأمین مالی زنجیره تأمین قابلیت بین‌المللی‌شدن دارد و نباید فقط برای تراکنش‌های داخلی مورد استفاده قرار بگیرد و برای تحقق این مهم می‌بایست بسترهای بین‌المللی آن فراهم شود که عدم آمادگی بانک‌ها و همچنین تحریم‌های اعمال‌شده بر ایران، موانع بزرگی برای فراهم‌شدن این موضوع است. او به تأخیر پیوستن نهاد پولی ایران به این حوزه اشاره می‌کند و می‌گوید: «می‌توان با رفع کُندی سیستم، تولید فرهنگ استفاده از آن و پیش‌قدم‌شدن شرکت‌های دولتی جهت استفاده از ابزارهای این حوزه، این تأخیر را جبران کرد.» باقری استفاده از ابزارهای تأمین مالی زنجیره تأمین را امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر می‌داند و آینده روشنی را برای این حوزه در کشور پیش‌بینی می‌کند.
