امور مالی تعبیه‌شده؛ راهی برای خروج بانک‌ها از پیله سنتی‌شان
در گفت‌وگو با محمد فرجود درباره چیستی، مزایا و آینده امور مالی تعبیه‌شده بیان شد
عکس: نسیم اعتمادی
عصر تراکنش ۸۳ / امور مالی تعبیه‌شده، به بیان ساده قرار دادن محصولی مالی در تجربه یا پلتفرمی غیرمالی برای مشتری است. امور مالی تعبیه‌شده برای شرکت‌های غیربانکی که نقش توزیع‌کننده را ایفا می‌کنند، راهی برای بهبود تجربه مشتری و ایجاد منبع درآمدی جدید فراهم می‌سازد، بدون اینکه هزینه بالاسری مربوط به فعالیت بانک را به آنها تحمیل کند. خرده‌فروش‌ها، شرکت‌های نرم‌افزاری، مارکت‌پلیس‌های آنلاین، پلتفرم‌ها، شرکت‌های مخابراتی و تولیدکنندگان تجهیزات اصلی برخی از کسب‌وکارهایی هستند که در موقعیت مناسبی برای ارائه امور مالی تعبیه‌شده قرار دارند و در یکی دو سال اخیر نیز در دنیا در همه این گروه‌ها شاهد فعالیت و نوآوری‌های زیادی در زمینه امور مالی تعبیه‌شده بوده‌ایم.
اهمیت توسعه امور مالی تعبیه‌شده به‌اندازه‌ای است که بر آن شدیم تا در گفت‌وگویی با محمد فرجود، مدیرعامل هلدینگ تفتا، درباره چیستی، مزایا و آینده احتمالی این حوزه در ایران صحبت کنیم. به گفته او، اولین مزیتی که امور مالی تعبیه‌شده برای بانک‌ها به همراه دارد گسترش روابط بین بانک‌ها با سایر بازیگران غیرمالی است، اما مهم‌ترین مزیت آن، خارج شدن بانک از پیله سنتی خود است که باعث می‌شود بانک به سمت بازارهایی برود که تاکنون به آنها توجه نداشته تا در کنار اینکه خود به مشتری نهایی سرویس ارائه می‌دهد، نقش اپراتور خدمات مالی را نیز برای سایر شرکت‌ها بازی کند و زیرساخت و بستر ارائه خدمات مالی را برای آنها فراهم آورد. در ادامه گزارشی از این گفت‌وگو را می‌خوانید.
بانکداری باز و بانکداری تعبیه‌شده
قبل از اینکه وارد موضوع امور مالی تعبیه‌شده شویم، لازم است مروری بر نسل‌های مختلف بانکداری داشته باشیم تا ببینیم چطور به مرحله‌ای رسیدیم که صحبت کردن از امور مالی تعبیه‌شده در اکوسیستم مالی و بانکداری ممکن شد. صنعت بانکداری از بدو ایجاد (تقریباً در سال ۱۴۲۷ میلادی) تا کنون، چهار نسل مختلف را تجربه کرده که نسل اول آن، شامل ارائه خدمات سنتی و وابسته به شعبه، نسل دوم، متناظر با استفاده از کامپیوترها در صنعت بانکی و ورود انواع دستگاه‌هایی مانند ATMها به حوزه بانکداری بوده است.
نسل سوم نیز، هم‌زمان با ارائه خدمات بر بستر موبایل بوده و نسل چهارم بانکداری که تقریباً از سال ۲۰۱۷ شروع شده، شروع تحول دیجیتال در صنعت بانکی جهان است. در نسل چهارم، بانک‌ها در کنار استفاده از فناوری‌های نوظهور و ساختارشکن، به سمت استفاده از ظرفیت‌های سایر بازیگران به‌ویژه فین‌تک‌ها برای ارائه خدمات بانکی حرکت کردند. در این مسیر مفهوم بانکداری باز شکل گرفت و بانک‌ها خدمات خود را در اختیار سایر بازیگران، به‌ویژه فین‌تک‌ها، قرار دادند و به‌مرور اکوسیستم فین‌تک شکل گرفت و بازیگرانی نظیر تسهیلات‌یارها در ایران ظهور کردند و خدماتی مثل BNPL، SNPL، مدیریت ثروت و نظایر آن ایجاد شد. محمد فرجود، مدیرعامل هلدینگ تفتا، با اشاره به این تاریخچه می‌گوید: «رفته‌رفته با گسترش فعالیت فین‌تک‌ها بازیگرانی مثل فروشگاه‌های آنلاین، اپراتورها و ارائه‌دهندگان خدماتی که جامعه مشتریان گسترده‌ای دارند به این فکر افتادند که برای تسهیل ارائه خدمات به مشتریانشان، خدمات مالی را در نقطه فروش به آنها ارائه کنند.
همین نکته باعث شد که بانک‌ها به مرحله‌ای فراتر از بانکداری باز قدم بگذارند و همکاری‌شان را از فین‌تک‌ها به سایر بازیگران حوزه تجارت الکترونیکی و اقتصاد دیجیتالی نیز گسترش دهند و به این ترتیب مفهوم بانکداری تعبیه‌شده به میان آمد. درواقع، بانکداری تعبیه‌شده ارائه خدمات بانکی به جامعه‌ای از مشتریان یک ارائه‌دهنده سرویس است که در حوزه تجارت الکترونیکی و اقتصاد دیجیتالی فعالیت می‌کند و به فکر ارائه خدمات مالی ازجمله افتتاح حساب، وام‌دهی یا صدور کارت اعتباری خاص خود به مشتریانش است. با توجه به این معرفی، یکی از تفاوت‌های اصلی بانکداری باز و بانکداری تعبیه‌شده را می‌توان در نوع بازیگران و همکاران بانک دانست. در بانکداری باز، همکار بانک در ارائه خدمات، فین‌تک‌ها هستند و به بانک کمک می‌کنند تا زنجیره ارزش خود را تکمیل کند و در بانکداری تعبیه‌شده، همکار بانک، خود شرکت‌های ارائه‌دهنده سرویس هستند که خدمات مشخصی را به مشتریانشان ارائه می‌دهند و جامعه مخاطبان قابل توجه و خاص خود را دارند.»
مزیت‌های استفاده از امور مالی تعبیه‌شده
معمولاً هر نسل بانکداری مزایایی را برای بانک و مشتری به همراه داشته است که باعث شده بانک‌ها به سمت مهاجرت به آن نسل بروند و برای آن برنامه‌ریزی کنند. بانکداری تعبیه‌شده نیز از این قاعده مستثنا نیست. او درباره مزیت‌های استفاده از این رویکرد بیان می‌کند: «اولین مزیتی که امور مالی تعبیه‌شده برای بانک‌ها به همراه دارد گسترش روابط بین بانک‌ها با سایر بازیگران غیرمالی است. پیش‌تر هم به این موضوع اشاره کردم که تاکنون، بانک‌ها بیشتر با بازیگران مالی همکاری داشتند و با استفاده از این همکاری زنجیره ارزش خود را تکمیل می‌کردند، اما با بانکداری تعبیه‌شده، بانک‌ها و بازیگران غیرمالی هم با یکدیگر ارتباط می‌گیرند و همین باعث می‌شود تعداد مشتریان بانک افزایش پیدا کند.
بزرگ‌تر شدن جامعه مشتریان بانک، سودآوری و افزایش درآمد را برای بانک به ارمغان می‌آورد. از طرف دیگر، مشتری جدید نیاز به سرویس جدید دارد؛ سرویسی که در تعامل بین بانک و بازیگران دیگر برای مشتری به‌صورت شخصی‌سازی‌شده ارائه می‌شود و نوآوری در ارائه خدمات بانکی را به همراه دارد. به همین دلیل بانکداری تعبیه‌شده، ضمن ارائه سرویس شخصی‌سازی‌شده به مشتری، جریان‌های درآمدی جدیدی را هم برای بانک ایجاد می‌کند.»
او معتقد است که بانکداری تعبیه‌شده برای مشتری هم مزیت‌هایی دارد که اصلی‌ترین مزیت آن دستیابی آسان به خدمات مالی در نقطه پرداخت یا نقطه دریافت خدمات است. همچنین، شرکت‌هایی که از سرویس بانکداری تعبیه‌شده استفاده می‌کنند، می‌توانند وفاداری و حس رضایتمندی مشتری را افزایش دهند. اینها مزایایی است که همه متفق‌القول به آن باور دارند، اما به نظر فرجود مهم‌ترین مزیت بانکداری یا امور مالی تعبیه‌شده برای بانک‌ها، خارج شدن بانک از پیله سنتی خود است. یعنی بانک به سمت بازارهایی می‌رود که تاکنون به آنها توجه نداشته و در کنار اینکه خود به مشتری نهایی سرویس ارائه می‌دهد، نقش اپراتور خدمات مالی را نیز برای سایر شرکت‌ها بازی می‌کند و زیرساخت و بستر ارائه خدمات مالی را برای آنها فراهم می‌آورد.
گسترش بازار رقابت نیز یکی دیگر از مزایای استفاده از بانکداری تعبیه‌شده است که فرجود به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «بانک‌ها تا امروز فقط در نحوه و نوع ارائه خدمت با یکدیگر رقابت داشتند، اما با ورود بانکداری تعبیه‌شده، بازار رقابت به سمت شرکت‌های فعال در حوزه خدمات تجارت الکترونیکی یا سایر بخش‌هایی گسترش پیدا کرد که امکان استفاده از بانکداری تعبیه‌شده را دارند؛ مانند پلتفرم‌های اشتراکی یا شرکت‌های هواپیمایی. ضمن اینکه نقطه اتصال به مشتری نیز این شرکت‌ها هستند که اطلاعات بیشتر و دقیق‌تری از نیاز، سبک زندگی و مدل دریافت خدمات مشتری نسبت به بانک دارند. درواقع، آنچه این رقابت را سخت‌تر می‌کند، جامعه مشتریان گسترده این شرکت‌ها است. به همین دلیل لازم است بانک‌ها با آگاهی و برنامه‌ریزی دقیق به سمت بانکداری یا امور مالی تعبیه‌شده حرکت کنند.»
آمادگی بانک و کربنک؛ شرط لازم برای توسعه امور مالی تعبیه‌شده
طبق گفته‌های فرجود، زمان مشخصی برای ورود به امور مالی تعبیه‌شده وجود ندارد و همه‌چیز به بلوغ و میزان آمادگی بانک و شرکت‌های همکار او بستگی دارد. بانک برای رفتن به سمت بانکداری تعبیه‌شده باید ابتدا بانکداری باز را اجرا کند تا بتواند خدمات خود را در قالب API ارائه دهد. اگر بانک بخواهد بانکداری باز را به‌درستی اجرا کند باید هسته مناسبی داشته باشد. پس آمادگی بانک و کربنکینگ یکی از شروط لازم برای امور مالی تعبیه‌شده است، اما این شرط تنها پارامتر اثرگذار نیست و زمینه همکاری بانک با سایر بازیگران اکوسیستم نیز باید فراهم باشد. مدیرعامل تفتا با بیان این موارد می‌گوید: «این موضوع شرایط و الزامات مختلفی دارد. مثلاً موضوع رگولاتوری در ایجاد این همکاری مهم است. در مرحله اول، بانک باید بتواند با فین‌تک‌ها وارد همکاری شود.
در همین مورد، سال گذشته شاهد بودیم که بانک مرکزی به‌عنوان رگولاتور صنعت بانکی، دو دستورالعمل صادر کرد که بر شرایط همکاری بانک‌ها و فین‌تک‌ها اثرگذار بود. حتی در زمینه بانکداری دیجیتال، بانک مرکزی ایجاد شعب دیجیتال را وظیفه خود بانک دانست که می‌توان گفت زمان‌برترین و پرهزینه‌ترین روش ممکن برای ایجاد بانکداری دیجیتال است. با این توضیح، لازم است شرایط رگولاتوری نیز برای استفاده از بانکداری تعبیه‌شده فراهم باشد. مخصوصاً که در این روش، بانک با بازیگر غیرمالی وارد همکاری می‌شود و خدمات مالی از طریق بازیگرانی ارائه می‌شود که از نگاه تنظیم‌گر در دایره مقررات فعلی قرار ندارند و به احتمال زیاد با چهارچوب‌های قانونی فعلی امکان ارائه این خدمات را نخواهند داشت.»
بلوغ امنیت سایبری بانک‌ها و بازیگران غیرمالی
موضوع دیگری که به نظر او در استفاده از بانکداری تعبیه‌شده می‌تواند تأثیرگذار باشد، میزان آمادگی و بلوغ امنیت سایبری بانک‌ها و بازیگران غیرمالی است. او در این باره اظهار می‌کند: «بانک دارای داده‌های بااهمیتی است که باید امنیت سایبری آنها تضمین شود. اگر بازیگر غیرمالی به آن حد از توان فنی نرسیده باشد که از طریق آن امنیت بانک و داده‌های مشتریان به خطر بیفتد، عملاً بانکداری تعبیه‌شده چیزی جز ضرر برای بانک نخواهد داشت. درنتیجه باید دانش لازم در زمینه بانکداری یا امور مالی تعبیه‌شده در بین بازیگران و مشتریان افزایش پیدا کند تا با آگاهی از نسل‌های مختلف بانکداری، زمینه‌های همکاری با بانک برای ارائه بهتر خدمات ایجاد شود. این دانش‌افزایی و آگاهی‌بخشی به‌صورت معمول به حوزه‌های مختلف از طریق بازیگران واسطی انجام می‌شود که هم زبان بازیگران غیرمالی، هم زبان بازیگران اکوسیستم نوآوری و هم زبان بانک را متوجه می‌شوند.
پس اگر بخواهیم بگوییم چه زمانی برای ورود به امور مالی تعبیه‌شده مناسب است، باید ببینیم چه زمانی از نظر زیرساخت و امنیت به بلوغ و آمادگی لازم رسیده‌ایم و شرایط رگولاتوری و آگاهی در زمینه بانکداری تعبیه‌شده در کشور مهیا است. البته که نباید منتظر باشیم تا همه این موارد با هم محقق شود و باید کم‌کم وارد این بخش از ارائه خدمات شد و به‌مرور زمینه‌های لازم را نیز فراهم کرد.»
وضعیت توسعه امور مالی تعبیه‌شده در ایران و جهان
بانکداری تعبیه‌شده در جهان رشد مناسبی داشته و تقریباً در بین صنایع مختلف و مشتریان آنها، جایگاه خود را پیدا کرده است. مدیرعامل تفتا درباره وضعیت توسعه این مقوله در جهان توضیح می‌دهد: «اگر جست‌وجوی مختصری درباره اندازه بازار امور مالی تعبیه‌شده داشته باشیم، می‌بینیم که تخمین‌های متفاوت، اما با مقدار بالایی از آن ارائه شده که نشان می‌دهد بازار بانکداری تعبیه‌شده به‌سرعت در حال رشد بوده و این روند در سال‌های آینده ادامه خواهد داشت. برای نمونه، مؤسسه مک‌کنزی در گزارشی که در آپریل ۲۰۲۴ منتشر کرده به بررسی امور مالی تعبیه‌شده در آمریکا پرداخته و عنوان کرده که امور مالی تعبیه‌شده در آمریکا ارزشی در حدود بیست میلیارد دلار دارد.
در همین گزارش نمونه‌هایی از خدمات بانکداری تعبیه‌شده در آمریکا مثل همکاری رستوران Toast با بانک WebBank در ارائه خدمات اعتباری، اوبر با Evolve Bank & Trust در ارائه خدمات پرداخت و همکاری شرکت‌های هواپیمایی با بانک‌ها در ارائه خدمات خرید اقساطی را هم می‌بینیم. البته که در آسیا هم نمونه‌های موفقی از این خدمات قابل مشاهده است. مثلاً علی‌بابا خدمات پرداخت Alipay را راه‌اندازی کرده و شبکه اجتماعی وی‌چت، پلتفرم پرداخت موبایلی WeChat Pay را معرفی کرده است. امور مالی تعبیه‌شده جنبه‌های مختلفی از خدمات از قبیل پرداخت تعبیه‌شده، اقساط و وام‌دهی تعبیه‌شده، بیمه تعبیه‌شده و نظایر اینها را دربرمی‌گیرد و در کشورهای مختلف نیز هریک از این خدمات با توجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی توسعه یافته‌اند، اما با توجه به همین پارامترهای اقتصادی و اجتماعی می‌بینیم که در حال حاضر بیشتر خدماتی مانند خرید اقساطی و وام‌دهی در حال رشد هستند.»
به عقیده او، بانکداری باز در ایران در ابتدای مسیر است و تقریباً در طی یکی دو سال اخیر روند روبه‌رشدی داشته است. به موازات آن، صنایع مختلف به سمت استفاده از خدمات مالی مانند خرید اقساطی و وام‌دهی در نقطه فروش حرکت کردند که نمونه‌های موفقی از آن را هم در کشور می‌شناسیم. فرجود می‌گوید: «برای مثال، گزارش سال ۱۴۰۲دیجی‌پی نشان می‌دهد که مجموع اعتبارات خرد اعطاشده این شرکت در سال گذشته به کاربران، مبلغی در حدود ۶.۵ همت بوده که این مبلغ را به بیش از دویست هزار کاربر داده است. این فقط یکی از بازیگران این صنعت است و سایر بازیگران نیز شرایط تقریباً مشابهی را خواهند داشت. با وجود این، باید توجه داشت که هنوز هم در ابتدای مسیر هستیم.»
امور مالی تعبیه‌شده و توسعه شمول مالی
شمول مالی به معنی دسترسی عادلانه و برابر به محصولات و خدمات مالی است. یعنی همه مردم کشور، به یک میزان و با یک روش مشخص بتوانند خدمات مالی دریافت کنند. با روش‌های سنتی، معمولاً این شمولیت به‌درستی قابل پیاده‌سازی نیست، اما وقتی به سمت بانکداری تعبیه‌شده و استفاده از ظرفیت سایر بازیگران می‌رویم، می‌توانیم تا حد قابل قبولی به اهداف شمول مالی برسیم.
مدیرعامل تفتا درباره نقش استفاده از بانکداری تعبیه‌شده در توسعه شمول مالی می‌گوید: «یکی از اهداف شمول مالی این است که همه افراد بتوانند به‌سادگی در بانک‌ها افتتاح حساب کنند. تاکنون این خدمت بانکی منوط به مراجعه به شعب و طی کردن فرایندهای مشخصی بود که برای نقاطی از کشور مانند روستاها یا عشایر به معنای مراجعه به نزدیک‌ترین شعبه در نزدیک‌ترین شهر به آنها بود، اما با ظهور بانکداری دیجیتال و با استفاده از فناوری‌های نوین، به‌سادگی با استفاده از تلفن همراه و در کمترین زمان ممکن افتتاح حساب در اکثر بانک‌های کشور انجام می‌شود.
یکی دیگر از خدماتی که توسط بانکداری تعبیه‌شده ارائه می‌شود، تسهیلات است که توسط تسهیلات‌یارها در اختیار شهروندان قرار می‌گیرد. در این روش، تسهیلات غیرحضوری خرد و بدون ضامن به متقاضیان ارائه شده و با افزایش دسترسی مردم به خدمات مالی، ارتقای شمولیت مالی ممکن می‌شود. جالب توجه است که در این روش، ارائه تسهیلات غیرحضوری در مناطق کم‌برخوردار و محروم بیشتر انجام شده است. برای مثال در سال ۱۴۰۲، درصد تسهیلات اعطاشده توسط بانک‌ها در مناطق کم‌برخوردار کشور در حدود ۸.۲درصد بوده که همین عدد برای تسهیلات‌یارها حدود ۱۲.۳درصد است. درواقع، یکی از پیشران‌های این موضوع ضریب نفوذ بالای تلفن همراه در کشور است که تقریباً همه مردم کشور به تلفن همراه دسترسی دارند و با توجه به گسترگی شبکه‌های تلفن همراه، در هر نقطه می‌توانند به خدمات مختلف دسترسی داشته باشند.»
گسترش جامعه مشتریان و ورود به بازارهای جدید
برای بررسی جایگاه و ارزیابی وضعیت امور مالی تعبیه‌شده در کشور باید از چند منظر مختلف به آن پرداخت. فرجود در این باره توضیح می‌دهد: «اولین منظر، بانک‌ها هستند. تا چند سال گذشته بانک‌ها بیشتر روی افتتاح حساب، نگهداشت پول مشتریان، ارائه تسهیلات و نظیر اینها تمرکز داشتند، اما در حال حاضر بانک‌های کشور می‌دانند که باید جامعه مشتریان خود را گسترش دهند و به سمت بازارهایی حرکت کنند که پیش‌تر شاید به آن فکر هم نمی‌کردند. به همین دلیل است که لزوم همکاری با سایر بازیگران و صنایع احساس شده و در حال ایجاد ارتباط و همکاری با آنها هستند. در یکی دو سال اخیر، اتفاق‌های خوبی در بخش خدمات صنعت بانکی کشور افتاده است. در بخش مشتریان حقیقی، ارائه خدمات بانکداری دیجیتال یکی از این موارد است که باعث شده افراد بدون نیاز به حضور در شعب بانک بتوانند حساب باز کنند و از خدمات بانکی شعبه‌محور روی بستر اینترنت بهره‌مند شوند.
از طرف دیگر، در بخش مشتریان حقیقی، فین‌تک‌ها نقش مهمی در ایجاد و ارائه خدمات نوین بانکی و گسترش شمولیت مالی در کشور دارند و خدمات جدیدی هم توسط بانک‌ها و فین‌تک‌ها به مشتریان ارائه شده است. BNPL و خرید اقساطی هم یکی از این خدمات است که سهولت دریافت اعتبار را برای مشتریان به همراه داشت. حضور تسهیلات‌یارها را هم نمی‌توان نادیده گرفت که تأثیر مثبتی در شمولیت مالی داشتند. در بخش مشتریان حقوقی و شرکت، بانک‌ها به سمت ارائه خدمات خاص به صنایع حرکت کردند. در این بخش هم خدمات جدیدی توسط بانک‌های کشور طراحی و پیاده‌سازی شد که شاید یکی از مهم‌ترین آنها تأمین مالی زنجیره تأمین باشد که باعث گسترش خدمات اعتباری به کل زنجیره تأمین شد. درواقع، پرداخت اقساطی جایگاه خود را در صنایع مختلف پیدا کرد، اما هنوز این بخش جای کار دارد.»
او در ادامه به دیدگاه رگولاتور اشاره می‌کند و آن را موضوع بعدی در نظر می‌گیرد که باید به آن پرداخته شود: «سال گذشته بانک مرکزی اعلام کرد که به دنبال تخصصی کردن بانک‌ها در سال ۱۴۰۳ است که همین یعنی از نظر رگولاتوری هم شرایط برای ایجاد همکاری بین بانک و صنعت فراهم است، اما همچنان مقررات متعدد و نیز رویکردهای محدودکننده‌ای که در نهادهای نظارتی بر توسعه خدمات نوین حاکم است، چالش‌های مهمی را برای سرمایه‌گذاری و توسعه این خدمات ایجاد کرده است. درمجموع، ارتباط با بازیگران مالی و غیرمالی یکی از نیازهای اصلی بانک‌های کشور برای توسعه خدمات و جامعه مشتریانشان است که در این باره اقداماتی هم انجام شده، اما کافی نیست و هنوز جای رشد و توسعه وجود دارد.»
آینده امور مالی تعبیه‌شده در ایران
طبق صحبت‌های فرجود، معمولاً در توسعه خدمات بانکی، شرایط اقتصادی و اجتماعی کشورها تأثیرگذار است و بسیاری از نوآوری‌ها در سختی‌ها و چالش‌ها ظهور می‌کنند. او می‌گوید: «تغییر شرایط اقتصادی و اجتماعی باعث ایجاد تغییر در نیازهای مشتریان می‌شود و بانک‌ها، فین‌تک‌ها و بازیگران حوزه مالی را به سمت طراحی و ارائه خدمات جدید سوق می‌دهد. از طرف دیگر، ظهور فناوری‌های جدید باعث می‌شود نحوه ارائه خدمات تسهیل یابد و جامعه مشتریان بیشتری بتوانند به خدمات مالی دسترسی داشته باشند. به همین دلیل، یکی از جنبه‌هایی که در صنعت خدمات مالی کشور رشد خواهد داشت، قطعاً امور مالی تعبیه‌شده است.»
