ریال دیجیتال؛ ابزاری برای اصلاح نظام مالی یا افزایش پیچیدگی‌ها؟
گفت‌وگو با مدیران صنعت بانکی کشور درباره پروژه ریال دیجیتال که بیش از چهار ماه از اجرای فاز آزمایشی آن می‌گذرد
عصر تراکنش ۸۷ / بانک‌های مرکزی در سراسر جهان مدت‌ها است که به فکر راه‌اندازی CBDCهای خود افتاده‌اند. CBDCها برخلاف رمزارزها ماهیتی متمرکز دارند و به منظور ارائه فرمی امن، قابل دسترس و کارآمد از پول برای افراد و کسب‌وکارها طراحی شده‌اند. بانک مرکزی ایران یکی از ۱۱۷ کشوری است که در این سال‌ها تصمیم گرفته ارز دیجیتال داشته باشد. سال ۱۴۰۰ بود که بانک مرکزی ایران مطالعات اولیه خود درباره ریال دیجیتال را آغاز کرد و ابتدای سال ۱۴۰۱ به دوره پیش‌آزمایشی رسید و درنهایت تیرماه ۱۴۰۳ از پروژه ریال دیجیتال خود به‌صورت آزمایشی در جزیره کیش رونمایی کرد.
حالا چهار ماه از آغاز فاز آزمایشی این پروژه در جزیره کیش می‌گذرد و ریال دیجیتال روی بیلبوردهای تهران هم نشسته است و به نظر می‌رسد که بانک مرکزی قصد توسعه این پروژه را دارد؛ پروژه‌ای که منتقدانی نیز داشته است. برخی از منتقدان بر این باورند که ریال دیجیتال بانک مرکزی ایران فقط زمانی فراگیر می‌شود که هم زیرساخت‌های لازم فراهم شود، هم تمامی بانک‌های کشور به این پروژه بپیوندند، هم با توسعه اعتماد عمومی نسبت به آن روبه‌رو باشیم و البته باید به نحوه پیاده‌سازی و رگوله کردن آن هم توجه کرد. در گفت‌وگو با مرتضی ترک تبریزی، رئیس هیئت‌مدیره بانک تجارت؛ محمدحسین محمودی، مدیر امور فناوری اطلاعات بانک ملت و ناصر حکیمی، معاون اسبق فناوری‌های نوین بانک مرکزی درباره پروژه ریال دیجیتال بانک مرکزی و آینده احتمالی آن صحبت کردیم.
فراگیر شدن ریال دیجیتال در گرو آموزش افراد و سازمان‌ها
برخی بر این باورند که ریال دیجیتال و به‌طور کلی روش‌های پرداخت جدید، به‌مرور جای روش‌های قبلی را می‌گیرند و برخی دیگر با این پیش‌بینی مخالف‌اند و می‌گویند که روش‌های پرداخت مختلف با یکدیگر هم‌زیستی خواهند داشت و هریک برای بخشی از جامعه و برخی از کسب‌وکارها مناسب هستند. مرتضی ترک تبریزی، رئیس هیئت‌مدیره بانک تجارت، درباره ریال دیجیتال بانک مرکزی و اینکه آیا جای همه روش‌های پرداخت قبلی را می‌گیرد یا نه، می‌گوید: «ریال دیجیتال جای همه روش‌های پرداخت را نخواهد گرفت. درواقع، هیچ روشی جای همه روش‌ها را نمی‌گیرد. ریال دیجیتال یکی از روش‌های نوین پرداخت است که بانک مرکزی از آن رونمایی کرده و وارد برخی از نرم‌افزارهای بانکی شده است. اینکه این روش می‌تواند خوب باشد یا نه، بستگی دارد به اینکه کسب‌وکارهایی که از آن استفاده می‌کنند، تا چه‌اندازه بتوانند تسهیلات ایجاد کنند.
توسعه ریال دیجیتال شدنی است و تا امروز در جزیره کیش پیاده شده و صنف تاکسیرانی و برخی فروشگاه‌های کیش از آن برای پرداخت‌های روزمره خود استفاده می‌کنند. با وجود این، تا به‌طور گسترده کسب‌وکارهایی را براساس آن تعریف نکنیم و مشوق‌هایی را برای آنها و مردم ایجاد نکنیم، نمی‌توانیم از فراگیر شدن آن در سطح کشور حرف بزنیم. همین کارت‌های بانکی و ابزار‌های مگنتی که امروز مردم و کسب‌وکارها از آن استفاده می‌کنند هم روزی جایی میان مردم نداشتند و در برخی موارد ما حتی از مشوق‌های اجباری استفاده کردیم. برای مثال یارانه مردم را به کارت‌هایشان می‌ریختیم تا مجبور باشند کارت بانکی بگیرند. شبکه بانکی کشور به لحاظ فنی توانایی زیادی دارد، اما بانک مرکزی به دنبال این نیست که ابزارها و روش‌های جدید را به‌سرعت توسعه دهد و ما برای توسعه ریال دیجیتال همراهی بانک مرکزی و نیز استقبال مردم و کسب‌وکارها را نیاز داریم.»
به نظر او، برخی از کسب‌وکارها و بخشی از مردم از ریال دیجیتال استفاده خواهند کرد، اما به دلیل مسائل رگولاتوری و فرهنگی که وجود دارد، در میان‌مدت نمی‌توانیم از توسعه همه‌جانبه و فراگیر شدن ریال دیجیتال در سطح کلان صحبت کنیم و همه به سمت ریال دیجیتال نمی‌آیند. ترک تبریزی در این باره توضیح می‌دهد: «برای فراگیر شدن و توسعه ریال دیجیتال در کشور باید آموزش افراد و سازمان‌ها را جدی بگیریم و به برساخت فرهنگ استفاده از آن کمک کنیم. بانک‌ها باید بتوانند خیلی راحت‌تر از الان ریال دیجیتال را روی نرم‌افزارهایشان اعمال کنند و مردم هم باید بتوانند با سهولت بیشتری از آن استفاده کنند. درواقع، راحتی کلیدواژه‌ای است که زمینه را برای توسعه هر چیزی فراهم می‌کند و این درباره ریال دیجیتال نیز صدق می‌کند. علاوه‌بر این، به توسعه اعتماد اجتماعی، انعطاف، پایداری و مقیاس‌پذیر شدن آن نیز نیاز داریم.»
رمزارزها در همه‌‌جای جهان با استقبال مردم روبه‌رو شده‌اند و بیشتر دولت‌ها نیز تصمیم گرفته‌اند این روند را جدی بگیرند و روبه‌روی خواست مردم نایستند. با وجود این، بانک‌های مرکزی به دلیل ماهیتی که دارند مقاومت‌هایی در برابر پذیرش این فرم جدید پول نشان می‌دهند و بانک مرکزی ایران هم چنین است. ترک تبریزی با بیان این موضوع بیان می‌کند: «ما در ایران وقت کمی را صرف پرداختن به رمزارز کرده‌ایم و حاکمیت آن را به رسمیت نشناخته است. رمزارزها به یکی از روندهای روز جهان تبدیل شده‌اند و کشورهای دیگر دارند روی آنها کار می‌کنند. حتی اگر در شعب بانکی‌شان هم جایی نداشته باشد، نرم‌افزارهایی هستند که خریدوفروش و استفاده از آنها را ممکن و راحت کرده‌اند و مثل یک بانک کوچک عمل می‌کنند. ما در ایران، روی رمزارزها وقت نگذاشته‌ایم و این حوزه را رگوله نکرده‌ایم. با وجود این، ما هم مجبوریم روزی این حوزه را به رسمیت بشناسیم و این اتفاق کم‌کم می‌افتد. خیال بازیگران و فعالان رمزارزی کشور هنوز بابت پذیرش کسب‌وکارشان و روش پرداخت موردعلاقه‌شان راحت نشده، اما واقعیت این است که این‌طور نیست که بانک مرکزی و وزارت اقتصاد به‌طور کلی با توسعه این حوزه مخالف باشند. بانک مرکزی دارد برای رگوله شدن آن برنامه‌ریزی می‌کند. جهان روبه‌جلو حرکت می‌کند و ما نیز هم. راه بازگشتی به عقب وجود ندارد و رویکرد ما هم در شبکه بانکی همین است که باید روبه‌جلو حرکت کنیم.»
راه طولانی جا افتادن ریال دیجیتال نزد مشتریان و پذیرندگان
طبق صحبت‌های محمدحسین محمودی، مدیر امور فناوری اطلاعات بانک ملت، پروژه ریال دیجیتال با توجه به جدید بودن موضوع و تجربه اول پیاده‌سازی زیرساخت‌های آن در بانک مرکزی و کم‌تجربه بودن شبکه بانکی کشور با چالش‌های فراوانی به اجرا درآمد و پروژه با کندی قابل توجهی شروع شد. در ابتدا هدف بانک مرکزی از تعریف پروژه شفاف نبود و در اجرای موفق پروژه در بانک‌ها تردید وجود داشت و از سوی دیگر کم‌تجربگی در حوزه بلاکچین موفقیت آن را در هاله‌ای از ابهام فرومی‌برد، اما با برگزاری جلسات متعدد مدیریتی و کارشناسی موضوع شفاف‌تر شد و با توجه به تمایل بانک ملت به پیشرو بودن در تمامی حوزه‌ها، این بانک ریال دیجیتال بانک مرکزی را در سامانه برنا اجرایی و راه‌اندازی کرد. محمودی در این باره می‌گوید: «علاوه‌بر چالش‌های زیادی که وجود داشت، بانک ملت تمام آزمایش‌ها را در این پروژه با موفقیت پشت سر گذاشت و سرانجام از خرید با ریال دیجیتال در خردادماه ۱۴۰۳ با همکاری و همراهی بانک مرکزی در جزیره کیش رونمایی کرد. با وجود زمان محدود و تبلیغات ناکافی و ناآشنایی پذیرندگان و مشتریان با ریال دیجیتال، تراکنش‌های قابل قبولی روی پایانه‌های کارت‌خوان فروشگاهی انجام شد، اما با توجه به نو بودن موضوع تا عادی شدن تراکنش ریال دیجیتال راه درازی پیش رو خواهد بود؛ همان‌طور که مدتی طول کشید تا تراکنش با کارت بانکی به یک روند در کشور تبدیل شود. با توجه به نو بودن و زمان بسیار کوتاه رونمایی از ریال دیجیتال، این پروژه را می‌توان یک پروژه موفق در بانک ملت و بانک مرکزی نامید، اما اگر سایر بانک‌ها به این شبکه متصل نشوند، استقبال مردم نیز کم می‌شود و ممکن است این پروژه شکست بخورد. البته تدابیر بانک مرکزی برای کاهش یافتن تراکنش‌های خرد ریالی با کارت در شبکه شتاب و شاپرک می‌تواند باعث افزایش استقبال از تراکنش‌های بدون کارمزد ریال دیجیتال شود.»
به نظر مدیر امور فناوری اطلاعات بانک ملت، موفقیت این پروژه منوط به پیگیری مستمر بانک مرکزی و ورود همه بانک‌ها به این شبکه است. در این میان تمام کارت‌خوان‌های عملیاتی باید مجهز به تولید بارکد دوبعدی رپس و گزینه پرداخت با ریال دیجیتال شوند. همچنین تبلیغات گسترده در جامعه برای استفاده از این خدمت و اطلاع‌رسانی درباره مزایای آن نسبت به سایر روش‌ها و ارائه مشوق‌ها برای استفاده از ریال دیجیتال ضروری است. او درباره مواردی که می‌تواند به موفقیت این پروژه کمک کند، می‌گوید: «راه‌اندازی و اجرایی کردن مواردی مانند پرداخت کرایه وسایل نقلیه عمومی نظیر تاکسی (درون‌شهری و برون‌شهری)، اتوبوس (درون‌شهری و برون‌شهری)، مترو، قطار و هواپیما؛ پرداخت بهای سوخت به‌عنوان راهکار موازی؛ ارائه بن‌کارت‌های سازمانی؛ استفاده در درگاه‌های پرداخت اینترنتی فروشگاه‌های کلیدی مانند اسنپ، تپسی، دیجی‌کالا و پیاده‌سازی قراردادهای هوشمند می‌تواند به موفق شدن این پروژه در کشور کمک کند. اگر این موارد به‌خوبی پیاده‌سازی شوند، مردم به علت سهولت انجام تراکنش، به استفاده از کیف پول ریال دیجیتال خود وابسته می‌شوند و استفاده مداوم از این روش پرداخت موجب ایجاد اعتماد و افزایش تمایل به استفاده از آن خواهد شد.»
بسیاری از فعالان بانکی رویکرد مثبتی به ریال دیجیتال ندارند، زیرا تا حدی میزان نقدینگی و اختیارات بانک‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. مدیر امور فناوری اطلاعات بانک ملت در این باره توضیح می‌دهد: «ریال دیجیتال برای تراکنش‌های خرد و قراردادهای هوشمند طراحی شده و عملاً جایگزین وجوه نقد نزد مشتریان می‌شود و نیاز به اسکناس و مسکوکات را به‌شدت کاهش می‌دهد، چون علاوه‌بر خرید، انتقال ریال دیجیتال از یک کیف پول به یک کیف پول دیگر فقط به خواندن یک بارکد دوبعدی نیاز خواهد داشت و بسیاری از پرداخت‌های نقدی با مبالغ کم پوشش داده می‌شود. لازم به ذکر است مبالغ تبدیل‌شده به ریال دیجیتال که منجر به کاهش نقدینگی بانک‌ها می‌شود، باید با حمایت‌ها و طرح‌های بانک مرکزی جبران شود؛ ازجمله کاهش مانده شبانه بانک‌های فعال در طرح نزد بانک مرکزی متناسب با وجوهی که به ریال دیجیتال تغییر یافته است. با وجود این، من با کلیات پروژه ریال دیجیتال موافقم و آینده موفقی را برای آن پیش‌بینی می‌کنم، اما راه درازی تا جا افتادن آن نزد مشتریان و پذیرندگان در پیش رو داریم.»
به عقیده او، چالش اصلی بر سر راه توسعه ریال دیجیتال ناآشنایی و بی‌اعتمادی مردم به ریال دیجیتال، شبکه بانکی و دولت است، زیرا برخی از افراد کنترل بانک مرکزی روی پول نقد نزد مردم، اخذ مالیات و غیره را دلیل ایجاد آن می‌دانند. او توضیح می‌دهد: «دومین چالش می‌تواند ناپایداری سامانه‌ها باشد. چالش بعدی استقبال نکردن سایر بانک‌ها از پیوستن به شبکه برنای ریال دیجیتال و توسعه نیافتن برنامه‌های کاربردی ریال دیجیتال بانک‌ها است. مغایرت‌یابی صحیح برای تراکنش‌های ناموفق احتمالی نیز با توجه به کم‌تجربگی در این حوزه جزو چالش‌ها است. همچنین تأمین دستگاه‌های کارت‌خوان با قابلیت نمایش بارکد دوبعدی و به‌روزرسانی تمام کارت‌خوان‌های فروشگاهی و درگاه‌های پرداخت اینترنتی به نسخه‌های دارای ریال دیجیتال نیز چالش‌برانگیز است. ضمن اینکه باید به لزوم تبلیغات گسترده در سطح جامعه با استفاده از مشوق‌ها (اعطای تسهیلات و جوایز در قالب ریال دیجیتال، حذف کارمزدها، تسویه آنی و غیره) در جهت ایجاد کیف پول ریال دیجیتال و استفاده از آن توجه شود.»
در این میان، مدیر امور فناوری اطلاعات بانک ملت بحث اعتماد عمومی را بزرگ‌ترین چالش توسعه این پروژه می‌داند و توضیح می‌دهد که بهترین مشوق برای مردم این است که در پرداخت‌ها و کارمزد نقل‌وانتقال‌های مالی بین کیف پول‌ها که عموم مردم انجام می‌دهند، تخفیف‌های قابل توجهی به آنها داده شود و مبالغ خریدهای انجام‌شده روی کارت‌خوان‌های فروشگاهی در سریع‌ترین زمان ممکن به حساب پذیرندگان واریز شود.
نبود چالش عمده در اعتمادپذیری ریال دیجیتال
با توجه به اینکه مدت زیادی از عملیاتی شدن پروژه ریال دیجیتال بانک مرکزی ایران نگذشته، برخی بر این باورند که برای ارزیابی آن زود است و باید دید در آینده چه می‌شود. ناصر حکیمی، معاون اسبق فناوری‌های نوین بانک مرکزی، در این باره می‌گوید: «با توجه به زمان کوتاهی که سپری شده، برای ارزیابی هنوز زود است، اما مشارکت و علاقه‌مندی بانک‌ها از نظر من خوب بوده است. این پروژه به زمان برای جا افتادن نیاز دارد. با وجود این، من معتقدم که تسهیلات و مشوق‌های مالی که بانک مرکزی فراهم کرده در موفقیت این طرح بسیار مثمرثمرند. پروژه ریال دیجیتال این قابلیت را دارد که در میان‌مدت و درازمدت به‌کلی سیستم پرداخت کارتی را متحول و روش جدیدی از پرداخت را به مردم معرفی کند. در صورت تعریف درست موارد، کاربرد‌ها و طراحی سرویس‌ها آینده برای آن روشن است.»
منتقدان پروژه ریال دیجیتال بانک مرکزی بر این باورند که ریال دیجیتال تا حدی میزان نقدینگی و اختیارات بانک‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد که اتفاق ناخوشایندی است. او در این باره توضیح می‌دهد: «با مشوق مالی بانک مرکزی مبنی بر تلقی ریال دیجیتال به‌عنوان بخشی از سپرده‌های قانونی، احتمالاً دیگر چنین نقدی به این پروژه وارد نباشد. با تداوم این مشوق و با تجربه کاربری متفاوت، در صورتی که محدودیت‌های مبلغی برداشته شوند، نظر من درباره آینده آن مثبت است.»
حکیمی بر این عقیده است که دو چالش مهم در مسیر توسعه ریال دیجیتال در ایران وجود دارد: یکی تجربه کاربری و طراحی محصول است که باید فین‌تک‌ها و PSPها به آن رسیدگی کنند و دیگری محدودیت‌های مبلغی تملک و تراکنش‌های آن است. او در این باره می‌گوید: «با توجه به متولی بودن بانک مرکزی و عاملیت بانک‌ها چالش عمده‌ای در اعتمادپذیری ریال دیجیتال نمی‌بینم. در صورتی که مشکل تجربه کاربری و محدودیت‌ها حل شوند، ریال دیجیتال می‌تواند فضای نظام پرداخت را متحول کند، اما اگر این دو شرط برآورده نشوند و متولی آن با سستی برخورد کند، پروژه بایگانی خواهد شد.»
[…] مؤسسه اعتباری ملل بیان کرد: «بانک مرکزی در زمینه ریال دیجیتال خوب عمل کرده است. در صندوق بین‌المللی پول بحث بود که […]