عصر تراکنش ۵۴ / ثروتمندترین انسان جهان صاحب خانه‌ای نیست و به‌تازگی شروع به فروش دارایی‌هایش کرده است. ماهواره‌ها را به مدار زمین می‌فرستد و از انرژی خورشیدی استفاده می‌کند. خودرویی سوار می‌شود که خودش ساخته و سوخت فسیلی مصرف نمی‌کند و تقریباً به راننده نیاز ندارد. با یک اشاره بازار سهام را صعودی یا نزولی می‌کند. ارتشی از هواخواهان همه گفته‌هایش را بادقت دنبال می‌کنند. در حالی که در زمین برای خودش قدرتمندانه و شکست‌ناپذیر پادشاهی می‌کند. رؤیای مریخ را در سر دارد. ایلان ماسک به‌تازگی به ارسال توییت لحظه‌ای در مورد دستشویی رفتنش هم علاقه‌مند شده است. این میلیاردر ۵۰ ساله روز ۲۹ نوامبر این توییت را ارسال کرد تا به ۶۶ میلیون دنبال‌کننده‌اش در توییتر اطلاع‌رسانی کند. پیش از این هم گفته بود که نیمی از توییت‌هایش را در توالت می‌فرستد. کمی بعد، دقیقش را بخواهید ۲۱ دقیقه بعد، نوشت: «شلپ شلوپ» (صدای دستشویی رفتن).
ماسک درباره اظهارات کودکانه‌اش می‌گوید: «گاهی شوخی‌های بی‌مزه‌ای میکنم.» روزی گرم همراه با وزش باد در ماه دسامبر در استاربیس، تأسیسات ساخت و پرتاب موشک جدید ماسک در یکی از جنوبی‌ترین نقاط ایالت تگزاس است. دو تا از موشک‌های استارشیپ (موشک‌های براق، نوک‌تیز، با ارتفاع ۱۶۰ فوت و از جنس فولاد ضدزنگ) پشت سر او زیر آفتاب در حال غروب قرار دارند. می‌گوید: «اما می‌دانید که به هر حال قرار نیست همه شوخی‌ها بامزه شوند.»
این انسانی است که می‌خواهد سیاره ما را نجات دهد و سیاره جدیدی را برای سکونت ما فراهم کند؛ دلقک، نابغه، بحث‌برانگیز، رؤیاپرداز، کارخانه‌دار، شومن و بذله‌گو؛ ترکیبی عجیب از توماس ادیسون، پی‌تی بارنوم، اندرو کارنگی و شخصیت دکتر منهتن در مجموعه واچمن است؛ انسان خداگونه اسرارآمیزی با پوست آبی‌رنگ که خودروی برقی اختراع می‌کند و به مریخ می‌رود. استارتاپ موشک‌سازی‌اش، اسپیس‌ایکس، با پیشی‌گرفتن از بوئینگ و سایر شرکت‌ها آینده فضاپیمایی آمریکا را در دست گرفته است. شرکت خودروسازی‌اش، تسلا دوسوم بازار چند میلیارد دلاری خودروهای برقی را در اختیار دارد و یک تریلیون دلار می‌ارزد. این موارد باعث شده‌اند ماسک با ثروت خالص بیش از ۲۵۰ میلیارد دلار، دست‌کم روی کاغذ، به ثروتمندترین شهروند عادی تاریخ تبدیل شود. در حوزه‌های رباتیک، انرژی خورشیدی، رمزارزها و تغییرات اقلیمی نقش‌آفرین است، می‌خواهد با کاشت تراشه‌های مغزی از تهدید هوش مصنوعی جلوگیری کند و با ساخت تونل‌های زیرزمینی افراد و محموله‌ها را با سرعت بسیار زیاد جابه‌جا کند. وال‌استریت را در چنگ خود دارد. در ماه فوریه، بعد از اینکه توییت «گیم‌استانک!!» ماسک (اشاره به فشار استقراض سهام شرکت گیم‌استاپ) هیجان سهام میمی را به اوج رساند، مت لوین، ستون‌نویس بلومبرگ نوشت: «اکنون شرکت‌ها نه بر اساس جریان نقدی، بلکه بر اساس نزدیکی‌شان به ایلان ماسک ارزش‌گذاری می‌شوند.»
ماسک در تمام عمر در تقابل با مخالفانش بوده و حالا به نظر می‌رسد سرانجام در جایگاهی قرار گرفته که آنها را سر جایشان بنشاند؛ زیرا ۲۰۲۱ سال ایلان نامحدود بود. در ماه آوریل اسپیس‌ایکس برنده قرارداد انحصاری با ناسا برای فرستادن فضانوردان آمریکایی به ماه برای اولین‌بار بعد از سال ۱۹۷۲ شد. در ماه می ماسک مجری برنامه «پخش زنده شنبه‌شب» (Saturday Night Live) شد. در ماه اکتبر Hertz، غول اجاره خودرو، اعلام کرد قصد دارد ۱۰۰ هزار خودروی تسلا را به ناوگانش اضافه کند. پیام‌های کودکانه از حساب توییترش با آواتاری که چند روز بعد از آن ارسال شدند که یکی از موشک‌هایش اولین آزمایش دفاع سیاره‌ای ضدستاره‌ای ناسا را انجام داد. یک هفته پیش‌تر، موشک دیگری اولین مأموریت در نوع خودش برای مطالعه اشعه‌های ایکس کهکشانی را انجام داد و در این بحبوحه ماسک در حال فروش ۱۰ درصد از سهام تسلای خود بود؛ فرایندی که بازارها را آشفته کرد، میلیاردها دلار به او زیان رساند و آن‌قدر درآمد مالیاتی ایجاد کرد که احتمالاً منابع مالی مورد نیاز یک سال وزارت بازرگانی را تأمین می‌کند. این فروش بعد از آن انجام شد که ماسک در پاسخ به پیشنهاد سناتورهای لییبرال برای اخذ مالیات از میلیاردرها یک نظرسنجی توییتری انجام داد.
بسیاری از افراد بزرگ‌تر از زندگی خوانده می‌شوند، اما افراد معدودی شایسته این عنوان هستند. چند نفر از ما واقعاً نام‌مان بعد از مرگ‌مان باقی می‌ماند؟ نام چند نفر از ما در کتاب‌های دیجیتال نسل‌های بعدی ساکن فضا خواهد آمد؟ همان‌طور که شکسپیر در نمایشنامه ژولیوس سزار می‌گوید، بسیار آسان‌تر است که به واسطه انجام کارهای نادرست به خاطر سپرده شویم تا کارهای درست. چند نفر از ما نه به‌خاطر جرم‌ها، بلکه به‌خاطر خدمات‌مان اثری روی دنیا (چه رسد به جهان هستی) می‌گذاریم؟ تا همین چند سال پیش ماسک بی‌پرده به‌عنوان کلاهبرداری دیوانه به تمسخر گرفته می‌شد که در آستانه ورشکستگی است. حالا این مرد خجالتی اهل آفریقای جنوبی با سندروم آسپرگر که کودکی بی‌رحمانه و تراژدی‌های شخصی را از سر گذرانده، دولت‌ها و صنعت را در برابر نیروی بلندپروازی‌اش به تعظیم واداشته است.
از نظر ماسک ثروت هنگفتش صرفاً یکی از عوارض جانبی این توانایی‌اش است که علاوه بر اینکه فرصت‌هایی را در حوزه‌های حیاتی می‌بیند، می‌تواند بر خلاف دیگران از این فرصت‌ها استفاده کند. آنتونیو گراسیاس، دوست صمیمی ماسک به مدت دو دهه که در هیئت‌مدیره‌های تسلا و اسپیس‌ایکس کرسی داشته است، می‌گوید: «ماسک در محیطی دشوار بزرگ شده و با مغزی بسیار ویژه به دنیا آمده است. ۹۹.۹ درصد افراد از چنین موقعیتی زنده بیرون نمی‌آیند. درصد ناچیزی با توانایی‌ای بیرون می‌آیند که ماسک در اتخاذ تصمیم‌های عالی، تحت فشار بسیار زیاد و انگیزه بی‌انتها برای تغییر مسیر حرکت انسان دارد.»
این بلندپروازی کیهانی به‌ندرت عواقبی ندارد و ماسک همچنان باید پاسخگوی مراجع قدرت زمینی باشد. شرکت‌های او با اتهام‌های آزار جنسی و شرایط کاری نامناسب روبه‌رو بوده‌اند. در ماه اکتبر هیئت‌منصفه دادگاه فدرالی به تسلا دستور داد که به کارمند سیاه‌پوستی که این خودروساز را به نادیده‌گرفتن بدرفتاری نژادی متهم کرده بود، ۱۳۷ میلیون دلار پرداخت کند. کسب‌وکارهای ماسک به‌واسطه تخلفات رگولاتوری بی‌شماری جریمه شده‌اند. مأموران فدرال در حال بررسی نرم‌افزار رانندگی خودکار تسلا هستند که در تعداد هشداردهنده‌ای از تصادف‌ها با خودروهای امدادی حضور داشته‌اند که به مصدومیت و مرگ افراد منجر شده‌اند. گسترش فعالیت این شرکت در چین مستلزم برقراری روابط صمیمانه با حکمرانان مستبد این کشور بوده است.
سبک سخت‌گیرانه ماسک عوارض گسترده‌ای برای کارمندان دارد. همکاران سابق ماسک، او را به‌ویژه در زمان استیصال و به چالش کشیده‌شدن، فردی کوته‌نظر، بی‌رحم و بدخلق توصیف می‌کنند. به‌تازگی از گرایمز، نوازنده تجربی و مادر پسر هفتمش جدا شد. برادر و شریک کسب‌وکارش، کیمبال ماسک می‌گوید: «در کسب‌وکار نابغه است، اما در همدلی با افراد استعدادی ندارد.» در دوره همه‌گیری کووید ۱۹ اظهاراتی را برای کم‌اهمیت جلوه‌دادن ویروس کرونا داشته، مقررات بهداشتی محلی را نقض کرده تا کارخانه‌هایش به فعالیت ادامه دهند و بدبینی نسبت به ایمنی واکسن را تشدید کرده است. ماسک به تایم می‌گوید او و فرزندان واجد شرایطش واکسن زده‌اند و «یافته‌های علمی در این زمینه روشن است»، اما با واکسن اجباری مخالف است. در مورد افراد واکسن‌نزده می‌گوید: «این افراد ریسک می‌کنند، اما افراد همواره در حال انجام کارهای ریسکی هستند. معتقدم باید مراقب زوال آزادی در آمریکا باشیم.» از نظر فردی که نگاهش به مریخ است، رنج انسان می‌تواند دغدغه ثانویه به نظر برسد.
ماسک به‌آسانی ممکن است به‌عنوان ابرشروری متکبر در کنار رفقایش در حوزه فناوری و ثروتمندان حوزه فضا مطرح شود که برای آنها پول ابزار رده‌بندی افراد و موشک نوعی اسباب‌بازی است. ولی ماسک متفاوت است؛ تولیدکننده‌ای بزرگ است که نه بایت‌ها، بلکه فلزات را جابه‌جا می‌کند. موشک‌هایش که از صفر بر اساس چشم‌انداز پیشگام خودآموخته‌ای ساخته شده‌اند، میلیاردها دلار به نفع مالیات‌دهندگان شده‌اند، رؤیاهای فضایی آمریکا را احیا کرده‌اند و ماهواره‌هایی را به فضا پرتاب می‌کنند تا دسترسی به اینترنت را در سراسر جهان گسترش دهند. اگر تسلا به وعده‌هایش عمل کند، می‌تواند گام بزرگی در مقابله با گرمایش جهانی بردارد. این مرد، از آینده‌ای که در آن فناوری همه‌چیز را ممکن می‌کند، یادآور گذشته صنعتی باشکوه ماست، زمانی که آمریکا هنوز دچار رکود نشده بود و تولید هر چیزی به‌جز قوانین، محدودیت‌ها، موانع و فیس‌بوک را متوقف نکرده بود.
رابرت زوبرین، بنیان‌گذار سازمان Mars Society است. او در سال ۲۰۰۱ با ماسک ملاقات کرد؛ زمانی که این میلیونر تازه عصر دات‌کام چک نطلبیده‌ای را به این سازمان فرستاد. زوبرین می‌گوید: «ماسک انسان‌گرا (اومانیست) است؛ منظورم این نیست که فردی خوش‌برخورد است، اتفاقاً نیست. به‌دنبال افتخار ابدی برای انجام کارهای خوب است و سرمایه‌ای برای نژاد انسان محسوب می‌شود؛ زیرا از نظر او تعریف کار خوب چیزی است که برای نوع انسان خوب باشد. برای کسب افتخار حریص است. در نگاه او پول ابزار است، نه هدف نهایی. چه کسی امروز توماس ادیسون را بر این اساس ارزیابی می‌کند که کدام اختراع‌هایش سودآور بودند؟»
| «اگر تا پنج سال دیگر نتوانیم روی مریخ فرود بیاییم، غافلگیر خواهم شد.» ایلان ماسک |
ماسک با همه ویژگی‌های عجیبش، در عین حال تجسم روح این عصر گذار هم هست. سال ۲۰۲۱ سالی بود که بلایی صدساله را پشت سر گذاشتیم، اما بعد فهمیدیم دیگر چیزی به نام وضعیت عادی وجود ندارد که به آن برگردیم، سالی که احساس می‌شد در آستانه دنیای جدید جسور یا ترسناکی قرار داریم که در آن هیچ‌کس رئیس نیست و می‌توان در مورد همه‌چیز، از نحوه کار و سفر کردن‌مان تا آنچه معنی‌دار و مغتنم می‌شماریم، مذاکره کنیم. ماسک نمادی از فرصت‌های نامحدودمان و پیشگام ما در ورود به دنیای بازسازی‌شده است؛ دنیایی که در آن روش‌های کهنه کنار گذاشته شده‌اند و روش‌های بی‌سابقه معمول می‌شوند و همچنان می‌توان زمین و انسان را نجات داد. شاید هیچ‌کس نباید تا این حد قدرت داشته باشد. شاید این چشم‌انداز خیر جمعی با هزینه‌ای انسانی همراه باشد. اما اگر افراد زیادی با رؤیای جذاب سفر بدون جاذبه ماسک موافقت نکنند، یا برای آن داوطلب نشوند، هیچ پیامدی برای او ندارد.
ماسک از زیر تابلوی بزرگ خودش در پایین حلقه فولادی بزرگی عبور می‌کند که بلندترین و قدرتمندترین موشکی را نگهداری می‌کند که تاکنون طراحی شده و به ده‌ها دهانه موتوری می‌نگرد که توان این موشک را تأمین می‌کنند. ماروین، سگ خاکستری پشمالویش پشت سر او و نزدیک پاشنه چکمه‌های کابویی‌اش حرکت می‌کند. ماسک این چکمه‌ها را با شلوار جین مشکی و ژاکت مشکی برند تام فورد، سِت کرده است. ناگهان در میان بحث‌های فنی ساکت می‌شود؛ متوجه مسئله‌ای در پیچ‌وتاب لوله‌های فلزی می‌شود که ناراحتش می‌کند. توضیح می‌دهد: «می‌خواهیم مطمئن شویم که اگر موتوری آتش می‌گیرد، آتش به کل مجموعه پخش نمی‌شود.» به همین دلیل موانعی میان موتورها وجود دارند، اما معتقد است این موانع کافی نیستند.
ماسک ملایم دست می‌دهد و صدای آرامی دارد که خشم، لذت و بلندپروازی هیجان‌انگیز را با همان تن صدای آرام بروز می‌دهد. درست است که تسلا منبع اصلی ثروت هنگفت و شهرتش و همچنین بیشترین اثرگذاری‌اش بر سیاره ما تا امروز است، اما فضاست که به هیجان‌انگیزترین و غیرعادی‌ترین بلندپروازی‌هایش تجسم می‌بخشد. کودک نوپای ماسک، X Æ A-Xii (که «ایکس» تلفظ می‌شود) به‌تازگی شروع به گفتن واژه ماشین کرده که پدرش در پاسخ به او می‌گوید «موشک!»
ماسک می‌گوید: «هدف کلی این بوده که زندگی را چندسیاره‌ای کنیم و به انسان این امکان را بدهیم که به تمدنی با قابلیت سفر در فضا تبدیل شود.» البته نه به این دلیل که این کار سودآور است، بلکه به این دلیل که دست‌کم برای ماسک «هیجان‌انگیز» خواهد بود؛ «هدف واقعاً بزرگ بعدی ساخت شهری خودکفا در مریخ و انتقال حیوانات و مخلوقات زمینی به آنجاست. به‌نوعی شبیه تکرار مدرن داستان کشتی نوح است. البته ما بیشتر از دو تا از هر نوع می‌بریم، اگر فقط دو تا باشند کمی عجیب می‌شود.»
چطور ماسک می‌تواند باور داشته باشد که درک چیزی تا این حد باورنکردنی زمانی آسان‌تر می‌شود که بفهمید موفقیت فضایی کنونی‌اش چقدر بعید بوده است. اسپیس‌ایکس پیش از آنکه به گذرنامه آمریکا برای سفر به منظومه شمسی تبدیل شود، ماسک را تا نزدیک ورشکستگی پیش برد. فالکون، اولین موشک اسپیس‌ایکس پیش از رسیدن به مدار در سال ۲۰۰۸، سه بار شکست خورد. این شرکت در ادامه فالکون ۹ و بعد فالکون هوی را ساخت که سه خوشه ۹موتوری دارد. خوشه‌بندی موتورها در گذشته ایده اشتباهی در نظر گرفته می‌شد؛ چراکه تعداد زیاد قطعات متحرک می‌توانست مشکلات فاجعه‌باری ایجاد کند. این عقیده یکی از فرضیه‌های پرشماری بود که ماسک اشتباه‌بودن‌شان را ثابت کرد. «اسکات پیس»، رئیس مؤسسه سیاست فضایی دانشگاه جرج واشنگتن می‌گوید: «اولین بار که خوشه‌بندی موتورها را در فالکون ۹ دیدم، چشمانم را به نشانه مخالفت با آن بالا بردم، اما همین چیزها هستند که نشان می‌دهند ایلان ماسک از من باهوش‌تر است.»
موشک‌ها در گذشته چندبارمصرف نبودند. تا دهه‌ها بقایای پایه‌های موشک‌های مصرف‌شده در دریا رها می‌شدند. ماسک می‌گوید: «هیچ‌کس تاکنون موشک مداری کاملاً چندبارمصرف از هر نوعی نساخته است. در سیاره‌ای زندگی می‌کنیم که رسیدن به چنین هدفی را فوق‌العاده دشوار می‌کند.» ماسک این چالش را با مثالی جالب توضیح می‌دهد: «شبیه یک بازی ویدئویی است که تنظیمات روی سخت‌ترین حالت است، اما غیرممکن نیست.» در شش سال گذشته اسپیس‌ایکس با موفقیت پایه اول ۹۰ موشک فالکون ۹ را فرود آورده و ۷۲ تا از آنها را دوباره پرتاب کرده است. ماسک هنوز نتوانسته با پرتاب مجدد هر دو پایه موشک‌ها به قابلیت مصرف مجدد کامل دست یابد.
پیش از ماسک صنعت فضایی آمریکا رو به زوال بود. در سال ۲۰۱۱ ناسا بعد از امضای قراردادی با اسپیس‌ایکس برای ارسال محموله‌های بدون سرنشین تأمین منابع به ایستگاه فضایی بین‌المللی، آخرین سفینه فضایی را کنار گذاشت. اسپیس‌ایکس اولین سفر از این نوع را در سال ۲۰۱۲، دو سال جلوتر از رقابت انجام داد و در سال ۲۰۱۴ ناسا این شرکت و غول بوئینگ را مأمور ارسال سرنشین به ایستگاه فضایی بین‌المللی کرد. اسپیس‌ایکس در می ۲۰۲۰ اولین سرنشینان را با فضاپیمای دراگن به ایستگاه فضایی بین‌المللی فرستاد. اما بوئینگ به‌واسطه تأخیرهای ناشی از مشکلات توسعه‌ای، تازه پرواز بدون سرنشینی را برای سال آینده برنامه‌ریزی کرده است.
| «پسر نابغه کوچک من بود. از سه‌سالگی به همین نام صدایش می‌کردیم؛ پسر نابغه.» می ماسک، مادر ایلان |
ماسک برای دراگن صفحه‌های نشانگر قدیمی را کنار گذاشت و سه صفحه لمسی بسیار بزرگ را جایگزین‌شان کرد. هیچ اهرم کنترلی وجود نداشت؛ این صفحه‌ها، موقعیت، مدار و موتورهای ورود به جو فضاپیما را کنترل می‌کنند. «داگ هرلی»، فضانورد، فرمانده اولین پرواز باسرنشین دراگن نگران بود که این صفحه‌‌نمایش‌ها در زمان واکنش تأخیر ایجاد کنند، اما اسپیس‌ایکس این مسئله را با خودکار کردن دراگن حل کرد. هرلی می‌گوید: «به‌ویژه در مأموریت‌های ناسا هیچ برنامه‌ای برای پرواز غیرخودکار وجود ندارد؛ مگر اینکه در سناریوی خرابی سیستم‌ها چنین ضرورتی ایجاد شود.»
موفقیت تمایل ماسک به ریسک‌پذیری را کاهش نداده است. موشک بعدی ماسک، استارشیپ بعد از پرتاب به فضا با پرتابگر فالکون سوپر هوی به سمت ماه حرکت می‌کند، آنجا فرود می‌آید، دوباره بلند می‌شود و به زمین برمی‌گردد؛ بدون اینکه هیچ‌کدام از پایه‌های موشک در سفر به ماه مصرف شده باشد. این مدل به‌اصطلاح «یک مرحله به مدار»، آرزوی دست‌نیافتنی چند نسل از طراحان موشک بوده است. چهار نمونه اولیه استارشیپ در پروازهای آزمایشی هنگام فرود منفجر شدند تا اینکه سرانجام در ماه می اولین آزمایش موفق انجام شد. برای ناسا و بیشتر شرکت‌های هوافضایی خصوصی تنها یک سقوط شکستی است که بازگشت از آن ممکن است سال‌ها طول بکشد. اسپیس‌ایکس بیشتر شبیه استارتاپی در سیلیکون‌ولی است که در آن هدف، سریع شکست‌خوردن و تکرار است. چنین روشی به‌سرعت پرهزینه می‌شود. ماسک در روز شکرگزاری به کارمندان ایمیلی زد و در آن نوشت که موتور رپتور جدید استارشیپ با «بحران تولیدی» مواجه شده که می‌تواند اسپیس‌ایکس را ورشکست کند، مگر اینکه «استارشیپ در سال آینده به نرخ پرواز دست‌کم یک پرواز در هر دو هفته» دست یابد. ماسک به تایم گفت: «در بدترین حالت، ورشکستی بعید نیست، اما چندان هم محتمل نیست.» می‌گوید هدف این بود که به کارکنان یادآوری کنم که «نمی‌توانیم مزیت و پیشگامی‌مان را از دست بدهیم، یا به شرایط موجود راضی شویم».
اسپیس‌ایکس با برنامه استارلینک امیدوار است منظومه‌ای شامل ۴۲ هزار ماهواره را پرتاب کند تا دسترسی به اینترنت را برای جهان فراهم آورد، اما این دسته بزرگ ماهواره‌های مدارگرد به رصد ستاره‌ها آسیب بزرگی می‌زند. «نیل لین»، استاد گروه علوم و فناوری دانشگاه رایس می‌پرسد: «چقدر می‌خواهید در آسمان چیزی بگذارید. فضانوردان به‌درستی در مورد ایجاد اختلال این ماهواره‌ها در توانایی‌شان برای رصد اعتراض کرده‌اند.» (گوئین شاتول، رئیس اسپیس‌ایکس به تایم گفت که این شرکت در حال کار روی این مسئله است.)
ماسک امیدوار است در ماه پیش رو یا ماه بعد از آن استارشیپ را برای اولین‌بار به مدار بفرستد. قرار است توان این فضاپیما را ۳۳ موتور بر پایه لوله فولادی ۲۳۰ فوتی عظیمی حاوی تقریباً ۷.۵ میلیون پوند سوخت مایع فراسرد تأمین کنند. ماسک می‌گوید: «فکر میکنم تا سال ۲۰۲۳ می‌توانیم در مدار ماه دور بزنیم و تا سه سال دیگر روی سطح ماه فرود بیاییم.»
اسپیس‌ایکس شرکتی خصوصی است؛ بنابراین اطلاعات مربوط به سودآور بودن یا نبودنش در دسترس عموم نیست (توجه: صاحبان مجله تایم، مارک و لین بنیو در شرکت‌های مربوط به اکتشاف فضا از جمله اسپیس‌ایکس سرمایه‌گذاری کرده‌اند. آنها در تصمیم‌های سردبیری تایم هیچ دخالتی ندارند). اما ماسک می‌گوید این مسئله مهم نیست. امیدوار است روزی موشک‌ها بتوانند در هر سفر ۱۰۰ نفر را به مریخ ببرند و در آنجا فضاپیماها با سوخت تولیدشده در سیاره سرخ دوباره سوخت‌گیری کنند و به زمین برگردند. وقتی از ماسک پرسیدیم فکر می‌کند چنین هدفی چه زمانی محقق می‌شود، مدت زیادی سکوت کرد، انگار همه متغیرها از رگولیشن‌های فدرال و زمان‌بندی‌های تولید تا اهداف پرواز آزمایشی و نیازمندی‌های حمام و توالت را در ذهنش برآورد می‌کرد. در نهایت گفت: «اگر تا پنج سال دیگر نتوانیم روی مریخ فرود بیاییم، غافلگیر خواهم شد.»
انسان‌ها در مریخ چه کار خواهند کرد و تا چه زمانی آنجا خواهند بود؟ از ۵۰ سال پیش که در ماه فرود آمدیم، استفاده چندانی از آن نکردیم. ماسک استدلال می‌کند که زندگی میان‌سیاره‌ای گام بزرگ بعدی سیر تکامل، شبیه ظهور جانداران چندسلولی است و در ضمن اگر زمین سکونت‌ناپذیر شود، مریخ می‌تواند مکانی برای زندگی انسان‌ها فراهم کند. متخصصان در مورد این ادعای ماسک چندان مطمئن نیستند. «جان لاگزدان»، بنیان‌گذار مؤسسه Space Policy می‌گوید: «در مورد امکان‌پذیر بودن کوچ گسترده به مریخ واقعاً تردید دارم. افراد برای امرار معاش در این سیاره چه کار خواهند کرد؟ زیربنای اقتصاد مریخ چه خواهد بود؟»
ماسک به هیچ‌وجه ناامید نیست. در حالی که روی سنگ‌فرشی بتنی جست‌وخیز می‌کند که پر از دستگاه‌های ساخت خودش است، اذعان می‌کند که ممکن است برای این موشک جدید نیز همان اتفاقی بیفتد که برای سه موشک اول افتاده بود. می‌گوید: «نمی‌گویم احتمال رسیدن‌مان به مدار در همان بار اول زیاد است؛ خوش‌بینانه ۵۰ درصد است.» سطح تیره خلیج روی شانه‌های ماسک دیده می‌شود. اینجا تلفن‌های موبایل سیگنال آنتن‌های مکزیک را دریافت می‌کنند که کمی آن‌طرف‌تر است. فکر کردن به اینکه قدرتمندترین موشک تاریخ منفجر شود و خسارتی میلیارد دلاری بزند، چه احساسی دارد؟ ماسک با نیشخندی می‌گوید: «خیلی ترسناک است. پس هیجان روز پرتاب تضمین‌شده است!»
اینجا گردش ما تمام می‌شود. ماسک برمی‌گردد، برای ماروین سوت می‌زند و به‌سرعت به سمت خودروی تسلایش می‌رود.
خودروهای برقی نیز مانند موشک‌های خانگی گورستان سرمایه‌گذاری‌هایی با اهداف خوب بودند تا اینکه ماسک به صنعتی وارد شد که در مورد آن هیچ‌گونه آموزش دانشگاهی ندیده بود. خودروسازان قدیمی تا دهه‌ها با لابی‌گری علیه استانداردهای بهره‌وری سوخت و شکایت ضد الزامات ایالتی برای توسعه این خودروها، مانع توسعه خودروهای برقی شده بودند. کسب‌وکار تسلا تا اندازه‌ای به واسطه پشتیبانی سخاوتمندانه دولت فدرال پایدار شده بود. البته این شرکت پیش از دسترسی به این کمک‌ها به موفقیت‌هایی رسیده بود. وام فدرال ۴۶۵ میلیون دلاری در سال ۲۰۱۰ در مقطعی حساس به تسلا کمک کرد سر پا بماند. مشتریان تسلا هم از مشوق‌های مالیاتی هنگفتی بهره برده‌اند.
| «ماسک انسان‌گراست؛ منظورم این نیست که فردی خوش‌برخورد است، اتفاقاً نیست.» رابرت زوبرین، بنیان‌گذار Mars Society |
ماسک از ابتدا باور داشت که پیشرفت‌های فناوری باتری لیتیوم یونی، تولید خودروهای برقی با توانایی طی مسافت زیاد را ممکن کرده‌اند. در عمل به این سادگی نبود. دهه اول عمر تسلا مملو از برنامه‌های زمانی عمل‌نشده، مشکلات فنی و سرریز هزینه‌ها بود. در بحران مالی سال ۲۰۰۸ شرکت از لحاظ وجوه نقدی چنان در مضیقه قرار گرفت که فقط چند روز تا دیرکرد در پرداخت حقوق کارکنان فاصله داشت. در حالی که ثروت ماسک مدام کمتر می‌شد، از اسپیس‌ایکس ۲۰ میلیون دلار قرض گرفت، با زبان‌بازی ۲۰ میلیون دلار دیگر از سرمایه‌گذاران گرفت و قیمت اولین خودروی اسپرت این شرکت را افزایش داد تا تسلا دوام بیاورد.
| مسیر حرکت به‌سمت ستاره‌ها چطور بچه ساکت و اهل کتابی از پورتوریای آفریقای جنوبی ثروتمندترین فرد جهان شد ماسک در سال ۱۹۷۱ در خانواده‌ای ثروتمند به دنیا آمد. در کودکی والدینش طلاق گرفتند و او و بردارش برای زندگی پیش پدرش رفتند. پدرش مهندسی بود که ماسک او را «خبیث» توصیف می‌کند. ماسک به همراه دوستش، نوید فاروغ در دانشگاه کوئین کانادا که ماسک در اوایل دهه ۱۹۹۰ به آنجا می‌رفت. او بعدتر در دانشگاه پنسیلوانیا و مدت کوتاهی در استنفورد تحصیل کرد. ایلان ماسک ایستاده در چهارسالگی به همراه مادرش، می؛ برادرش، کیمبال و خواهرش، توسکا؛ می، وقتی ایلان سه‌ساله بود، شروع به صدا زدن او با نام «پسر نابغه» کرد. پیتر تیل (سمت چپ) و ماسک در ساختمان مرکزی پی‌پال در پالوآلتو در سال ۲۰۰۰؛ دو سال بعد ای‌ّبی این شرکت را به قیمت ۱.۵ میلیارد دلار خرید. این معامله ۱۸۰ میلیون دلار نصیب ماسک کرد. ماسک در سال ۱۹۹۵ در ۲۴سالگی پشت کامپیوترش؛ در آن سال اولین شرکتش، زیپ ۲ را به‌عنوان راهنمای شهری آنلاین هم‌بنیان‌گذاری کرد که پیش‌درآمدی برای مپ‌کوئست و یلپ بود. ماسک این عکس را در سال ۲۰۱۷ توییت کرد و نوشت «در مزرعه پسرعمویم در کانادا در ۱۷سالگی، در حالی که کلاهی را روی کلاهی دیگر پوشیده‌ام»؛ ماسک برای فرار از خدمت سربازی به کانادا نقل مکان کرد. |
تابستان امسال سازمان ملی ایمنی ترافیک بزرگراه‌ها پرونده تحقیقاتی را درباره سیستم رانندگی خودکار تسلا باز کرد که از سال ۲۰۱۸ در ۱۱ تصادف با خودروهای امدادی پارک‌شده حضور داشته‌اند که در مجموع ۱۷ مجروح و یک کشته بر جای گذاشته‌اند. ماسک به غلو و تحریف در مورد توانایی‌های این سیستم متهم شده است. از جمله بر خلاف نام این سیستم که وعده آینده بدون راننده را می‌دهد، رانندگان تسلا همچنان باید دستان‌شان را روی فرمان نگه دارند. ماسک درباره خودروهای واقعاً خودران می‌گوید که «به‌وضوح هنوز کارهای زیادی باید انجام دهیم». با این حال بر این نکته پافشاری می‌کند که نرم‌افزار کنونی ایمن است. جدیدترین نرم‌افزار بتای رانندگی خودکار تسلا از زمان عرضه در ماه سپتامبر دست‌کم در یک تصادف مقصر شناخته شده و ویدئوهایی که نشان می‌دهند اشتباه‌های خطرناکی از این خودروها سرمی‌زنند، در فضای آنلاین منتشر شده‌اند. یکی از کارمندان عالی‌رتبه سابق در برنامه توسعه رانندگی خودکار تسلا به تایم گفت که انتخاب نام «رانندگی کاملاً خودکار» برای این سیستم جدید مسئولیت‌ناپذیری است.
| «افراد زیادی را دیده‌ام که ثروت کلانی داشتند و کاملاً محتاط بودند. ایلان ذهنیت کاملاً متضادی دارد.» جی‌بی استرابل، هم‌بنیان‌گذار تسلا |
دولت چین در سال ۲۰۱۸ قانونی علیه مالکیت خارجی را لغو کرد تا به ماسک این امکان را بدهد که کارخانه‌ای در شانگهای احداث کند. اکنون به نظر می‌رسد تسلا نیمی از خودروهایش را در چین می‌سازد، اما اگر این کشور تک‌حزبی به نفع رقبای داخلی مثل NIO و BYD عمل کند، تسلا با ریسک از دست دادن جایگاهش در بزرگ‌ترین بازار خودروی جهان مواجه می‌شود. ماسک به واسطه تسلیم‌شدن در برابر امیال و خواسته‌های رقیب اقتدارگرای بیش از پیش جسور آمریکا مورد انتقاد قرار گرفته است. ماسک در همایش کسب‌وکاری در ششم دسامبر گفته بود: «تسلا در مجموع رابطه خوبی با چین دارد. البته منظورم این نیست که از هر کاری که چین می‌کند، دفاع میکنم.»
مادر ماسک برای او الگو و پدرش هیولا بود. ایلان که در سال ۱۹۷۱ در پرتوریا به دنیا آمد، در سکوت‌های طولانی و مطالعه سریع دایره‌المعارف استعداد داشت. وقتی ۱۲ساله بود، کد یک بازی ویدئویی به نام Blastar را نوشت که به قیمت ۵۰۰ دلار به مجله‌ای کامپیوتری فروخت. می ماسک، مادر ایلان به تایم گفت: «همیشه متفاوت بود. پسر نابغه کوچک من بود. از سه‌سالگی به همین نام صدایش می‌کردیم؛ پسر نابغه.»
وقتی ماسک ۹ساله بود، والدینش طلاق گرفتند. بعد از طلاق ایلان و برادرش، کیمبال برای زندگی پیش پدرش رفتند. ارول ماسک مهندس و کارآفرینی درخشان بود؛ در عین حال به بیان ایلان مردی «خبیث» بود که پسرش را با کارهایی شکنجه روانی می‌داد که صحبت‌کردن در موردشان هنوز برای ماسک دردناک است. ارول ماسک به رولینگ استون گفته بود یک بار به سه دزد مسلح که به خانه‌اش وارد شده بودند، شلیک کرده و آنها را کشته بود. در سال ۲۰۱۷ ارول اعتراف کرد که پدر بچه‌ای است که حاصل رابطه او با دختر ناتنی سابقش بوده که ۴۲ سال از او کوچک‌تر است. ماسک گفته است دیگر هیچ رابطه‌ای با پدرش ندارد.
برای این کودک استثنایی مدرسه هم تقریباً به اندازه خانه بد بود. دارودسته قلدرهای بی‌رحم مدام ماسک را هدف می‌گرفتند و حتی یک بار آن‌قدر او را کتک زدند که کارش به بیمارستان کشید تا اینکه در دبیرستان دوره جهش رشد را تجربه کرد و به دفاع از خودش پرداخت. پدربزرگ مادری ماسک در سال ۱۹۵۰، در سال‌های ابتدایی آپارتاید از کانادا به آفریقای جنوبی مهاجرت کرده بود. وقتی ماسک ۱۷ سالش بود، تا اندازه‌ای برای فرار از خدمت سربازی رژیم آپارتاید مسیر معکوس را رفت. آفریقای جنوبی را به مقصد کانادا ترک و در دانشگاه کوئین در انتاریو ثبت‌نام کرد.
ماسک بعداً به دانشگاه پنسیلوانیا منتقل شد و از این دانشگاه با مدرک دوتایی فیزیک و اقتصاد فارغ‌التحصیل شد. با پذیرش در برنامه دکترای دانشگاه استنفورد به کالیفرنیا نقل مکان کرد، اما بعد از دو روز انصراف داد. ایلان و کیمبال در عوض تصمیم گرفتند در رونق تازه اینترنت سهیم شوند. دفتر کوچکی در پالوآلتو اجاره کردند، روی زمین می‌خوابیدند، در انجمن مسیحی مردان جوان دوش می‌گرفتند، بی‌اجازه از خط اینترنت همسایه استفاده می‌کردند و غذا هم فست‌فود ارزان می‌خوردند. در حالی که کیمبال تلاش می‌کرد به کسب‌وکار رونق بدهد، ایلان بی‌وقفه کد می‌نوشت.
اولین شرکت‌شان، زیپ ۲ اولین سرویس نقشه اینترنتی بود که با استفاده از داده‌های جی‌پی‌اس به مصرف‌کنندگان کمک می‌کرد کسب‌وکارهای نزدیک‌شان را پیدا کنند. پیش‌درآمدی بر مپ‌کوئست بود. کامپک در سال ۱۹۹۹ این شرکت را خرید و ماسک در ازای سهامش ۲۲ میلیون دلار دریافت کرد. ماسک برای پروژه بعدی تصمیم گرفت سیستم بانکداری جهانی را از نو طراحی کند. شرکتش، X.com در نهایت بخشی از پی‌پال شد که ای‌بی آن را در سال ۲۰۰۲ خرید. حدود ۱۸۰ میلیون دلار از این معامله نصیب ماسک شد. اما به جای اینکه احساس پیروزی و افتخار کند، به نظر می‌رسد از اینکه این شرکت‌های اولش هرگز به آن پتانسیل مورد نظرش نرسیدند، هنوز رنج می‌برد. سال گذشته به پادکستی گفته بود اگر پی‌پال «همان طرح محصولی را اجرا کرده بود که در ژوئیه ۲۰۰۰ نوشتم»، می‌توانست کل صنعت بانکداری را ورشکست کند.
ماسک تصمیم بسیار پرریسکی گرفته بود که ثروتش را همزمان در استارتاپ‌هایی در صنایعی با هزینه‌های زیاد، زمان‌بندی توسعه طولانی و موانع ورود بسیار بلند سرمایه‌گذاری کند. آخرین استارتاپ موفق در صنعت خودروسازی آمریکا یعنی کرایسلر در سال ۱۹۲۵ بنیان‌گذاری شده بود. می ماسک می‌گوید: «گفتم «یکی را انتخاب کن: انرژی خورشیدی، خودرو یا موشک»، البته به حرفم گوش نداد.»
در سال ۲۰۰۸ بزرگی چالش کاملاً روشن شد. تسلا از بیش از یک هزار علاقه‌مند به خودروهای برقی نفری تا ۶۰ هزار دلار دریافت کرده بود، اما چیزی جز چند خودروی نمونه تحویل نداده بود. بلاگی در حوزه خودروسازی «روزشمار تعطیلی تسلا» گذاشته بود. اسپیس‌ایکس تلاش کرده بود سه موشک فالکون تک‌موتوره را از جزیره مرجانی دورافتاده‌ای در اقیانوس آرام پرتاب کند که همه منفجر شده بودند. آن موقع بود که بحران مالی جهانی شروع شد.
| « دوستان، فکر میکنم خودمان می‌توانیم این موشک را بسازیم.» ایلان ماسک به جیم کانترل و مایک گریفین |
کیمبال ماسک می‌گوید: «دنیا زیرورو شد. جنرال‌موتورز و کرایسلر ورشکست شدند. نمی‌خواستیم تسلا ورشکست شود. به یاد دارم ایلان در ماه اکتبر با من تماس گرفت و پرسید پولی دارم. هیچ پولی نداشتم، همه چیز از دست رفته بود، به‌جز یک میلیون دلار که برای عبور از دوران رکورد پس‌انداز کرده بودم. آن را برایش فرستادم تا در تسلا خرج کند. به او گفتم اگر همه‌چیز نابود شد، دست‌کم در این نابودی در کنار هم هستیم.» ماسک با تلاش بسیار هشت میلیون دلار از پول خودش را جمع کرد تا دستمزد کارکنان را تأمین کند.
بعد سرانجام چهارمین موشک با موفقیت پرتاب شد و دو روز پیش از کریسمس ناسا در تصمیمی غافلگیرکننده برای ۱۲ پرواز به ایستگاه بین‌المللی فضایی ۱.۶ میلیارد دلار به اسپیس‌ایکس داد. کیمبال ماسک می‌گوید: «گاهی با خودم فکر میکنم آیا دیگران راحت‌تر از ما کسب‌وکارهایشان را می‌سازند یا نه، چون کسب‌وکارهای ما همه بسیار دشوار بوده‌اند. مؤلفه‌ای در بزرگ‌شدن ما وجود داشته که باعث شده همواره بخواهیم در شرایط پرمخاطره باشیم.»
می‌دانیم که ماسک در مورد احساساتش همان‌قدر صریح و تحلیلی حرف می‌زند که در مورد نسبت‌های نیرو به بار، حرف می‌زند و آسیب‌پذیری‌هایش را پنهان نمی‌کند. زمانی اعتراف کرده بود «اگر عاشق نباشم، اگر با همراه ثابتی نباشم، نمی‌توانم شاد باشم.» در چند مصاحبه گریه کرده و در برنامه پخش زنده شنبه‌شب اعلام کرد که مبتلا به سندروم آسپرگر، اختلالی در طیف اوتیسم است. ماسک این اطلاعات خصوصی را به قدری ناشیانه به زبان آورد که بسیاری از بینندگان فکر کردند شوخی می‌کند.
کیمبال می‌گوید: «ایلان با داشتن شریک زندگی شادتر است. اما شریک زندگی شدن با او هم بسیار دشوار است.» دوستان و خانواده می‌گویند ماسک فرد حساسی است و هر مسئله کوچکی را به خودش می‌گیرد. به‌طور ویژه معتقد است انتقادها از ثروتش و گزارش‌های رسانه‌ای منصفانه نیستند. با توجه به اینکه ماسک امسال در توییتر متعهد شد که دیگر صاحب خانه و محل سکونتی نباشد، هفت خانه‌اش را فروخته و خانه اصلی‌اش را خانه‌ای اجاره‌ای در نزدیکی سایت استاربیس در بوکا چیکای تگزاس می‌داند.
ماسک آینده‌ای را می‌بیند که در آن هیچ‌کس به شما نمی‌گوید چه‌کار کنید. ربات‌ها همه کارها را انجام می‌دهند و کالاها و خدمات به‌وفور وجود دارند، بنابراین افراد فقط به این دلیل کار می‌کنند که خودشان میخواهند. ماسک می‌گوید: «در واقع همه‌چیز به قدر کافی برای همه وجود دارد. لزوماً کسی وجود ندارد که رئیس شما باشد. منظورم این نیست که آشفتگی ایجاد می‌شود، اما تحت کنترل کسی نخواهید بود؛ بنابراین آزادید هر کاری که می‌خواهید انجام دهید؛ به شرط اینکه آن کار به دیگران آسیبی نرساند.»
ماسک هرگونه وابستگی سیاسی را انکار می‌کند و روابط خوبی را با سیاست‌مدارانی از هر دو حزب، از جمله رئیس‌جمهور اوباما و ترامپ، حفظ کرده است. البته در اعتراض به تصمیم ترامپ برای خروج از پیمان اقلیمی پاریس، تنها پس از چند ماه حضور در شورای کسب‌وکار دولت او، از این شورا کناره‌گیری کرد. ماسک درباره رئیس‌جمهور جو بایدن می‌گوید: «فکر میکنم کارش را خوب انجام نمی‌دهد، اما در هر حال نمی‌دانم، نمی‌توان راحت قضاوت کرد.» ماسک در میان برخی از بخش‌های ناخوشایندتر راست افراطی هواداران دوآتشه‌ای دارد، اما مدعی است که وقتی سال گذشته توییت کرده بود «قرص قرمز را انتخاب کن»، نمی‌دانست در عبارت «انتخاب قرص قرمز» پیام سیاسی راست‌گرایانه‌ای مستتر است: «اشاره من فقط به ماتریکس بود»؛ فیلمی که میم از آن برداشت شده بود.
ماسک بر خلاف برخی لیبرتین‌های فن‌سالار آینده‌ای ترسناک را پیش‌بینی نمی‌کند که در آن افراد برای به دست آوردن منابع محدود رقابت می‌کنند و فقط افرادی با استعدادهای ذاتی موفق می‌شوند. این‌گونه دیدگاه‌ها را هم رد می‌کند که مقدار ثروتش به‌خودی‌خود مشکلی در سیاست‌گذاری محسوب می‌شود یا تکلیف اخلاقی دارد که بخشی از آن را در قالب مالیات پرداخت کند. تحقیق HODV ProPublica نشان می‌دهد که ماسک و بسیاری از افراد دیگر در طبقه‌بندی مالیاتی او تا سال ۲۰۱۸ هیچ مالیات فدرالی پرداخت نکرده‌اند؛ زیرا هیچ درآمدی نداشته‌اند، فقط دارایی داشته‌اند. دموکرات‌های سنا در ماه اکتبر اخذ «مالیات میلیاردرها» از دارایی آنها را مدنظر قرار داد. وقتی «ران وایدن»، سناتور دموکرات ایالت اورگن، در پشتیبانی از این ایده توییت فرستاد، ماسک با توهینی زشت در مورد تیپ و چهره وایدن در عکس پروفایلش به او پاسخ داد.
وقتی موضوع دولت در مصاحبه با تایم مطرح می‌شود، ماسک با زیر لب خواندن ترانه هیپ‌هاپ معروف «وارن جی» در دهه ۱۹۹۰ با نام «Regulate» کمی خوشمزگی می‌کند. می‌گوید: «در واقع می‌گویند میخواهند کنترل دارایی‌ها را به دست بگیرند. این اقدام در عمل به نفع مردم تمام نمی‌شود. افرادی که سرمایه را مدیریت می‌کنند، باید کارگزار خوبی برای سرمایه باشند و فکر میکنم دولت در ذات خود کارگزار خوبی برای سرمایه نیست.»
| « در کسب‌وکار نابغه است، اما در همدلی با افراد استعدادی ندارد.» کیمبال ماسک، برادر ایلان |
باور ماسک به پیشرفت مطلق نیست. او بی‌پرده درباره تقابل با خطرات احتمالی هوش مصنوعی کنترل‌نشده صحبت کرده و شرکت‌های هوش مصنوعی نورالینک و اوپن‌ای‌آی را برای پیشبرد این اهداف هم‌بنیان‌گذاری کرده است. رمزارز برای او مبحث جذابی است و می‌تواند همین‌طور بی‌پایان درباره مفهوم پول به‌عنوان «سیستم اطلاعاتی برای تخصیص منابع» حرف بزند. اما شک دارد که رمزارز جایگزین ارز فیات شود و مسئولیتش در قبال تأثیر هیجانی توییت‌هایش بر بازار را انکار می‌کند. می‌گوید: «بازارها تا جایی که من می‌دانم بدون هیچ عامل تأثیرگذار مشهودی نوسان می‌کنند؛ بنابراین آیا حرف‌هایی که می‌زنم تفاوت سرنوشت‌سازی با نوسان‌های تصادفی سهامی دارند که در هر صورت اتفاق می‌افتند؟ من این‌طور فکر نمی‌کنم.»
زوبرین، معتقد است سه ویژگی می‌تواند ماسک را به زمین بزند؛ اعتیادش به کار، بی‌احتیاطی‌اش و نوعی حق‌به‌جانب‌بودن مغرورانه. زوبرین می‌گوید: «رهبران بزرگ به‌مرور در شنیدن انتقادها ناتوان می‌شوند. چرا ناپلئون در روسیه شکست خورد؟ چون در همه دفعات قبل پیروز شده بود. بسیاری از ژنرال‌های فرانسوی می‌گفتند «بهتر نیست فقط لهستان را بگیریم و از روسیه صرف‌نظر کنیم؟» اما در گذشته افرادی که توصیه به احتیاط کرده بودند، همیشه نظرشان اشتباه بود.
در هر صورت زوبرین مخالف دوست قدیمی‌اش نیست. با شوخی می‌گوید: «نبوغ واژه‌ای است که زیاد به ماسک نسبت داده می‌شود، اما خرد این‌طور نیست. با این حال از نظر من ماسک از یک بعد بسیار خردمند است؛ اینکه درک می‌کند تا ابد فرصت ندارد.»
به عبارت دیگر: سوار شو بازنده! داریم می‌ریم مریخ.