می‌خواهیم بر لبه فناوری بنشینیم
حجت‌الله فرهنگیان، مدیرعامل شرکت رایان هم‌افزا، از رگولاتوری خاص ایران و تأثیر آن بر فاصله بازار سرمایه ایران و دنیا می‌گوید
عکس: مریم سعیدپور
عصر تراکنش ۷۰ / «حجت‌الله فرهنگیان» نامی آشنا برای فعالان و بازیگران بازار سرمایه ایران است که خلق اتفاق‌های نوین در حوزه فناوری‌های مالی، از بازار متشکل ارزی گرفته تا نسل جدید OMSها از مواردی است که در سابقه فعالیت‌های حرفه‌ای او به چشم می‌خورند. فرهنگیان از معدود مدیرانی در صنعت مالی کشور است که تجربه فعالیت حرفه‌ای هم در صنعت بانکداری و هم در بازار سرمایه کشور را به‌طور همزمان دارد؛ موضوعی که باعث شده او دید عمیق و منسجم‌تری از شرایط و چالش‌های این دو صنعت داشته باشد و برگرفته از همین تسلطش بر دو صنعت، او معتقد است توسعه آی‌تی در کشور در بازار پولی بسیار بیشتر از بازار سرمایه بوده و مهم‌ترین دلیلش را حجم سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها و تفاوت نگاه رگولاتوری این دو صنعت می‌داند.
طبق صحبت‌های فرهنگیان، اینکه هسته معاملات در حال از نو نوشته‌شدن است، اقدام خوبی است، اما تا زمانی که معماری درست نشود، به جای حل اصل مشکل، فقط زیرساخت‌ها بزرگ‌تر می‌شوند. به عقیده او، تغییر معماری می‌تواند از هر لحاظ به بازار سرمایه جایگاه بهتری بدهد و او به‌عنوان مدیرعامل شرکت رایان هم‌افزا معتقد است این شرکت، پتانسیل بالایی را برای ایجاد زیرساخت جهت این تغییر و ایجاد معماری جدید در اختیار دارد. فرهنگیان علاوه بر خلق تجارب جدید در حوزه‌های مالی، در دوره‌ای با ورود به حوزه کودکان نوآوری‌هایی را نیز در زمینه‌های آموزشی در سطح کشور معرفی کرده است. برای شنیدن روایتش از مسیر حرفه‌ای که تاکنون طی کرده و نگاه کارشناسی‌اش به مسائل بازار سرمایه ایران که حاصل سال‌ها تجربه است، در یک عصر بهاری به سراغ او رفتیم و گپ‌وگفتی طولانی در این خصوص داشتیم.
از دفتر همکاری‌های فناوری و نوآوری ریاست‌جمهوری تا رمزینه‌نگار
گرچه رشته تحصیلی فرهنگیان در سال ورودش به دانشگاه امام صادق(ع) در سال ۱۳۷۸ مدیریت، گرایش بازرگانی بود، اما از همان سال‌های اول تحصیل علاقه او به حوزه کامپیوتر و الکترونیک او را به قول خودش از دوره «کمودور» به این فعالیت‌ها علاقه‌مند کرد و تحصیل در دانشگاه شهید بهشتی در رشته کارشناس ارشد مدیریت اجرایی و کارشناس ارشد مدیریت تکنولوژی، گرایش نوآوری را در کارنامه خود دارد. او دوره کاری خود را با دفتر همکاری‌های فناوری و نوآوری ریاست‌جمهوری آغاز کرد. اولین شغل و فعالیت او در این دفتر، در «کارگروه حقوق تجارت الکترونیک» و در راستای تدوین پیش‌نویس قانون حقوق فناوری اطلاعات بود. فرهنگیان تعریف میکند: «بعد از این فعالیت، در چند جای دیگر مشغول به کار شدم؛ ابتدا در مرکز فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات پیشرفته شریف (AICTC) کار خود را ادامه دادم که یکی از خروجی‌های همین همکاری تدوین برنامه استراتژی دانشستان مجازی (Elearning) دانشگاه پیام نور بود. همچنین در سازمان منطقه آزاد قشم، کارگروهی برای پایش استراتژی توسعه‌ای دوبی در حوزه‌های مختلف ایجاد شد. من هم مسئولیت حوزه آی‌تی را بر عهده گرفتم تا با بهره‌گیری از راهبردهای آی‌تی دوبی آنها را در قشم پیاده و با آن کشور رقابت کنیم.»
فرهنگیان بیش از یک سال در مؤسسه عالی پژوهشی تأمین اجتماعی مدیر آی‌تی بود و Help Desk و زیرساخت‌ها را مدیریت می‌کرد. طبق توضیحات او، در آن زمان موضوع جدیدی که بسیار مورد توجه قرار گرفته بود، اما اکثر افراد از آن خبر نداشتند، مربوط به RFIDمی‌شد: «بعدها به حوزه IoT یا اینترنت اشیا وارد شدم. در همین زمان، من از فضای کارمندی بیرون آمدم و شرکت خودم را با نام «رمزینه‌نگار» تأسیس کردم تا محصولاتی را در زمینه RFID توسعه دهیم؛ به همین خاطر در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵ برای دریافت نمایندگی از شرکت زیمنس آمریکا تلاش‌هایی کردیم.»
به گفته فرهنگیان، بعد از چند وقت فعالیت در شرکت رمزینه‌نگار نهایتاً این شرکت موفقیت چشم‌گیری به دست نیاورد و در نتیجه تصمیم بر جمع‌آوری شرکت گرفتند. در همین زمان مذاکراتی با شرکت «یاس ارغوانی» داشت: «آقای بشارتیان، در شرکت یاس ارغوانی به‌دلیل آشنایی قبلی که در فعالیت‌های کاری با هم داشتیم، از من خواستند که شرکت را با سرمایه‌گذاری آنها فعال نگه دارم.»
بدین ترتیب با سرمایه‌گذاری شرکت یاس ارغوانی دریافت نمایندگی چند شرکت تولیدکننده محصولات RFID از ایتالیا میسر شد، اما همزمان مذاکراتی برای فروش شرکت یاس ارغوانی به بانک ملت به انجام رسید. فرهنگیان توضیح می‌دهد: «بدین ترتیب، شرکت رمزینه‌نگار به یک دپارتمان از شرکت مهندسی صنایع یاس ارغوانی تبدیل شد. این امر به تهیه بیش از ۲۵۰ پروپوزال در زمینه کاربردهای این فناوری در صنایع مختلف منجر شد. به‌عنوان مثال ما به‌دنبال اجرای پروژه عوارض الکترونیکی بزرگراه‌ها از طریق فناوری RFID نیز بودیم. این پروژه در آن زمان به نتیجه نرسید و بعدها تیم من در شرکت ناواکو در بانک مسکن توانستند پروژه را به سرانجام برسانند.»
به گفته فرهنگیان، در دهه ۸۰ استقبال جدی و زیادی روی حوزه RFID و اینترنت اشیا صورت نمی‌گرفت، اما او با تلاش‌های زیاد به تشکیل «انجمن RFID» کمک کرد. فرهنگیان می‌گوید: «ما به سرمایه‌گذاری سنگین نیاز داشتیم، ولی استقبال جدی در بازار اتفاق نمی‌افتاد و به نتیجه نمی‌رسیدیم. بدین ترتیب من همچنان کارهای محدودی در شرکت یاس ارغوانی انجام می‌دادم.»
اولین و آخرین حضور در صنعت بانکی
علاقه و دانش فرهنگیان به حوزه فناوری و تجارت الکترونیکی باعث شد تا پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه امام صادق(ع) تنها استاد مدعو درس تجارت الکترونیک برای شش سال در آن دانشگاه شود. در سال ۱۳۸۹ بانک اقتصاد نوین برای نوشتن کربنکینگ یا سامانه بانکداری متمرکز مختص خودش از فرهنگیان دعوت میکند تا «شرکت رایان اقتصاد نوین» را راه‌اندازی کند و به این شکل اولین ورود فرهنگیان به حوزه بانکی رقم می‌خورد. او می‌گوید: «آن شرکت به همراه آقای بشارتیان، آقای گرجی و مرحوم آقای تقی‌پور راه افتاد. شش ماه از راه‌اندازی آن شرکت می‌گذشت و مشغول مذاکره و جذب نیرو بودیم که بانک ملت برای راه‌اندازی «باشگاه مشتریان» از من دعوت به همکاری کرد. بدین ترتیب من دوباره به شرکت شقایق و مجموعه یاس ارغوانی برگشتم تا پروژه باشگاه مشتریان بانک ملت را شکل دهم. در آن زمان «باشگاه مشتریان» برای کسی شناخته‌شده نبود؛ هیچ‌کس چنین طرح‌هایی را به اجرا نمی‌گذاشت و مجموعه‌ها فقط یکسری «برنامه‌های وفاداری» داشتند که شامل تبلیغاتی برای حساب‌های قرض‌الحسنه می‌شد. هر جا از باشگاه مشتریان نام می‌بردیم، تصور می‌شد قرار است یکسری مراکز رفاهی و تالار مجالس تأسیس کنیم. اصطلاح Customer Club در همان زمان برای اولین‌بار در ادبیات بانکی ابداع شد.
باشگاه مشتریان بانک را طی دو سال اول توسعه دادیم. بعدها تمام بانک‌ها و سایر صنایع نیز به سراغ همین شیوه آمدند تا باشگاه مشتریان و روش‌های وفاداری ایجاد کنند. تمام اتفاقاتی که در زمینه باشگاه مشتریان در کشور رخ داد، از همان پروژه سرچشمه گرفت. بانک ملت سرمایه‌گذاری خوبی برای باشگاه مشتریان کرد و زیرساخت‌های عالی‌ای را فراهم آورد تا وفاداری مشتریان و استفاده هرچه بیشتر از خدمات الکترونیکی را رقم بزنیم.»
حضور در بازار سرمایه و فعالیت‌های متعدد
پروژه باشگاه مشتریان ملت آخرین کار فرهنگیان در حوزه بانکی به‌شمار می‌آید. بعد از آن، در سال ۱۳۹۱ وارد بازار سرمایه شد و به خاطر تجربه‌اش که در فرهنگ‌سازی خدمات الکترونیکی در باشگاه مشتریان بانک ملت داشت، علی صالح‌آبادی در سازمان بورس از او دعوت میکند که فرهنگ‌سازی مشابهی را به انجام برساند. بدین ترتیب فرهنگیان وارد شرکت اطلاع‌رسانی خدمات بورس می‌شود و پروژه IRVEX یا سامانه معاملات مجازی بازار سرمایه را راه‌اندازی میکند. فرهنگیان توضیح می‌دهد: « IRVEX یک OMS مجازی بود که با دیتای واقعی، یکسری کارهای آموزشی و معاملات مجازی انجام می‌داد. استادان دانشگاه در حوزه آموزش از آن استفاده می‌کردند و کسانی که تازه می‌خواستند وارد بازار شوند، از دیتای این سامانه ترید را با قیمت‌های واقعی انجام می‌دادند و برای خودشان پورتفوی می‌چیدند، ولی عملاً هیچ پولی وارد نمی‌کردند و انواع رویداد‌ها در این سیستم تعریف شده بود.»
پس از آن، پذیرش مسئولیت برگزاری هفتمین دوره نمایشگاه بورس، بانک و بیمه نیز تجربه‌ای جدید برای فرهنگیان به حساب می‌آمد. به گفته او، قبل از دوره هفتم، نمایشگاه در یک فضای ۱۵هزار متری برگزار می‌شد، اما بعد از حضور او در این پروژه، این نمایشگاه توسعه زیادی یافت؛ به نحوی که به جای ۱۰۰ شرکت در سال اول، بیش از ۴۰۰ شرکت در فضایی به مساحت ۴۲ هزار متر در آن دوره از نمایشگاه شرکت کردند. او می‌گوید: «سپس شروع به ارتقای کیفیت نمایشگاه کردیم. بسیاری از اتفاقاتی که بعدها در این حوزه‌ها مرسوم شد، در همین نمایشگاه شکل گرفت.
این نمایشگاه با ترکیب «فین‌تک»های مختلف شکل گرفته بود و به همین دلیل اسمش را Finex گذاشتیم. در آن زمان یکسری استارتاپ ویکند هم در کشور برگزار می‌شد. تمام استارتاپ ویکندها متمرکز بر برنامه‌نویسی موبایل و ایجاد «بومِ کسب‌وکار» بودند. ما برای اولین‌بار در سال ۱۳۹۳، مشابه همان استارتاپ ویکند را در حوزه ترید و فناوری‌های مالی برگزار کردیم. یک سال این رویداد در نمایشگاه برگزار شد و در سال دوم، فرابورس رویداد ما را از شرکت خرید و اسمش را فین‌استارز گذاشت که این عنوان مورد استقبال زیادی قرار گرفت و حوزه فعالیت‌هایش گسترده و محبوب شد.»
در سازمان بورس هر سال یکسری آزمون برای صدور گواهینامه صلاحیت حرفه‌ای برگزار می‌شد که تماماً به‌صورت کاغذی بود؛ این آزمون‌ها که یک بار در سال با شرکت حدود چهار هزار نفر کلید می‌خورد، با ورود فرهنگیان به این حوزه آمار شرکت‌کنندگان به ۱۲هزار نفر رسید و با کمک پیمانکار بیرونی یک نرم‌افزار جامع برای ایجاد Test Center راه‌اندازی شد تا آزمون و تمام مراحل آن کاملاً الکترونیکی برگزار شود. فرهنگیان در این خصوص می‌گوید: «ما می‌خواستیم نمایندگی CFA را نیز بگیریم و به‌عنوان شروع، نخستین آزمون‌های الکترونیکی را در بازار سرمایه راه انداختیم. از همان موقع، آزمون‌ها به‌صورت هفتگی برگزار می‌شوند و عده‌ای گواهینامه حرفه‌ای می‌گیرند. همچنین فروش انتشارات بورس را نیز الکترونیکی کردیم.»
خروج از فضای آی‌تی و مالی و ورود به حوزه کودک
با تغییر مدیریتی در سازمان بورس حجت‌الله فرهنگیان نیز تصمیم به ترک سازمان بورس می‌گیرد و به مدت دو سال از حوزه فعالیت حرفه‌ای خود دور می‌شود. او در این خصوص می‌گوید: «بعد از خارج‌شدن از سازمان بورس، فعالیت‌های خود را بر حوزه کودکان متمرکز کردم که هیچ ربطی به آی‌تی و بازار سرمایه نداشت؛ چراکه این ایده را داشتم که جامعه از سن قبل از دبستان ضعف‌هایی دارد. به مدت دو سال فعالیت خود را محدود به مشاوره به سازمان بورس و برخی شرکت‌ها کردم و به‌طور موازی مؤسسه‌ای به نام «بنیان کودک» راه انداختم که فعالیت‌هایی مختص کودکان زیر هفت سال انجام می‌داد.
ابتدا یک آموزشگاه پایلوت راه انداختیم که بچه‌ها به آنجا می‌آمدند و آموزش مستقیم می‌گرفتند، ولی بعدها شروع به ایجاد یکسری شعبه کردیم. به کودکان سن پیش‌دبستانی، ۳۷ مفهوم ریاضی را آموزش می‌دادیم. این کار اولین‌بار در مالزی با عنوان IMath انجام شده بود. ما فعالیت‌های خود را به محدوده تهران گسترش دادیم و یک تیم دیگر نیز در کل کشور فعال شدند. بیش از ۷۰۰ مهد کودک و مؤسسات مرتبط با کودکان با ما قرارداد داشتند؛ بیش از ۱۵۰ مربی را آموزش دادیم و به‌مرور تلاش‌های خود را به حوزه‌های حرکتی توسعه دادیم؛ مثلاً باشگاه‌های اختصاصی برای کودکان می‌ساختیم، سپس حوزه‌های هنری را در پیش گرفتیم. پیشبرد همه فعالیت‌های ما با ارائه فرانچایز و گسترش شعب بود.»
خروج از فضای آی‌تی و بازار سرمایه برای کسی که از حوزه‌های مالی خسته شده، نوعی تجدید روحیه به حساب می‌آمد. فرهنگیان می‌گوید: «در این مدت اتفاقات بسیار خوبی افتاد، ولی به سرمایه‌گذاری بزرگ‌تری نیاز داشتیم. مؤسسه «بنیان کودک» هنوز هم فعالیت خود را ادامه می‌دهد، ولی من بعد از مدتی از آنجا بیرون آمدم. سپس فناپ و گروه مالی پاسارگاد از من دعوت به پذیرش مدیرعاملی شرکت داتکس کردند.»
بازگشت به بازار سرمایه و مدیرعاملی داتکس
به گفته فرهنگیان، داتکس در سال ۱۳۸۴ با شراکت یک شرکت اتریشی شکل گرفته بود و اولین OMS خارجی بازار سرمایه به حساب می‌آمد، اما بعد از مدتی فعالیت به بن‌بست خورده بود. تحویل‌گرفتن شرکت داتکس در سال ۱۳۹۷ برای فرهنگیان زمینه‌ساز اتفاق‌های بزرگی شد. او می‌گوید: «شرکت داتکس ابتدا تنها یک مشتری عمده داشت که ۲.۵ درصد از معاملات بازار سرمایه توسط آنها و در سیستم ما انجام می‌شد. بعد از مدتی برای برون‌رفت از مشکلات موجود در ساختار و نسبت سهام آن شرکت تغییراتی ایجاد شد. دو بازار جدید نیز در آن شکل گرفت؛ اولی «بازار متشکل ارزی» بود که با کمک فرابورس انجام شد.
در فاز اول قرار بود صرافی‌ها در این سامانه معامله پول نقد انجام دهند. در فاز دوم قصد داشتیم معاملات نیمایی را مدیریت کنیم و در فاز سوم، صرافی‌ها را به کارگزاری تبدیل کنیم تا مردم نیازهای ارزی خود را از طریق صرافی برآورده سازند. پروژه بزرگ «بازار متشکل ارزی» بالاخره به نتیجه رسید و زمینه‌ساز تشکیل «شرکت بازار متشکل معاملات ارزی» شد. سپس به توسعه و ایجاد بازار OMO یا Open Market Operation کمک کردیم که مربوط به تسویه بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی از طریق «اوراق اخزا» و روی قیمت تابلو می‌شد. این پروژه را نیز شرکت داتکس به‌صورت کامل پیاده کرد. تا قبل از آن، برای انجام این کار از سیستم «نامک» کمک می‌گرفتند، اما بعد از آن با سامانه OMS انجام شد که در بانک مرکزی نیز فعال بود.»
طبق توضیحات فرهنگیان، اتفاق بزرگ‌تری که در زمان مدیرعاملی او در شرکت داتکس افتاد، شکل‌دادن به نسل جدید OMSها در تیر ۱۴۰۱ با عنوان «نیروانا» بود. او در این خصوص می‌گوید: «نیروانا یعنی کمال مطلق؛ یعنی جایی که پرده‌ها از جلوی چشم کنار می‌رود و تمام حقایق را می‌بینید. این سامانه تقریباً تمام نیازهای یک معامله‌گر را پوشش می‌داد و در دو نسخه «لایت» و «حرفه‌ای» در دسترس بود. همه موارد در حوزه ترید؛ از کامودیتی و کالا گرفته تا سهام، تحلیل بازار، تحلیل پرتفوی، تحلیل فاندامنتال و تحلیل تکنیکال در این سامانه فراهم بود و ابزارهای گرافیکی جدید فراوانی نیز برای کمک به تحلیل و تصمیم‌گیری ابداع کردیم! این سامانه همچنان فعال است و استفاده می‌شود. این مهم‌ترین و آخرین دستاورد من تا قبل از خروج از داتکس در سال ۱۴۰۱ بود.»
سپس تغییراتی در سهام‌داری و مدیریتی داتکس ایجاد می‌شود و فرهنگیان نیز تصمیم به خروج از این شرکت می‌گیرد. در این زمان پذیرش مدیرعاملی رایان هم‌افزا به او پیشنهاد می‌شود.
ورود به رایان هم‌افزا؛ یک یونیکورن
در نهایت حجت‌الله فرهنگیان از اواخر مردادماه ۱۴۰۱ تاکنون عهده‌دار مسئولیت مدیرعاملی شرکت رایان هم‌افزا است. او با بیان اینکه رایان هم‌افزا را در میان رقبای خودش نمی‌توان یک شرکت معمولی دانست، می‌گوید: «در ادبیات استارتاپی، چنین شرکت‌هایی را یونیکورن می‌خوانند. این شرکت در سال ۱۳۸۳ به‌عنوان یک استارتاپ شروع به فعالیت کرد و طی ۱۸ سال چالش‌های فراوانی را پشت سر گذاشت. در IPO سال ۱۳۹۸ ارزش بازار این شرکت، با دلار ۲۲ هزار تومانی، نزدیک به ۲۵۰۰ میلیارد تومان می‌شد.
این شرکت سهم بزرگی از بازار را به خود اختصاص داده است. در اوایل دهه ۱۳۸۰ اندازه کارگزاری‌های بورس چندان بزرگ نبود و در نتیجه نمی‌توانستند سرمایه‌گذاری سنگینی در حوزه آی‌تی انجام دهند؛ بنابراین سرویس‌های اشتراکی که رایان هم‌افزا در اختیارشان قرار می‌داد، به‌سرعت مورد استقبال قرار گرفت و نیاز عمده بازار را پاسخگو بود. رایان هم‌افزا در کنار جذب تعداد زیاد مشتری و سهم بازار گسترده، به‌عنوان یک بال توسعه‌ای بازار نیز مورد توجه ویژه سازمان بورس و فعالان بازار بوده است. تمام توسعه‌های بازار متکی به آی‌تی هستند و رایان هم‌افزا همواره یکی از پایه‌های اصلی چنین توسعه‌هایی به‌شمار می‌رفته است.»
فرهنگیان ضمن قدردانی از تمام مدیران قبلی و بنیان‌گذاران این شرکت که سال‌ها برای رشد این شرکت بی‌وقفه تلاش کرده‌اند، معتقد است همچنان نیاز به کارهای زیرساختی بسیاری برای افزایش چابکی و ظرفیت‌های این شرکت لازم است.
توسعه قابلیت‌ها برای پایدار ماندن در بازار رقابت
به عقیده فرهنگیان، رایان هم‌افزا تنها یک شرکت نرم‌افزاری نیست و تمام زیرساخت‌ها، دیتاسنترها و فرایندهای مورد نیاز بازار سرمایه را به‌تنهایی کنترل میکند و ارتقا می‌دهد. او درباره اقدامات خود در این مدت می‌گوید: «ما ابتدا می‌بایست بر تمام ابعاد مسئله مسلط می‌شدیم و سپس ارتباط خوبی با مشتریان می‌گرفتیم و ظرفیت‌های تیم را در اختیار توسعه قرار می‌دادیم. کارهای زیادی که باید در گذشته به انجام می‌رسید، هنوز ناتمام هستند، ولی در عین حال نمی‌توان سیستم را متوقف نگه داشت. شرکت‌های آی‌تی هرگز نمی‌توانند شرایط موجود را حفظ کنند؛ توسعه قابلیت‌ها برای پایدار ماندن در بازار رقابت انجام می‌شود، در غیر این صورت به‌سرعت از بازار رقابت بیرون می‌افتد.»
به گفته او، اولین راهبرد رایان هم‌افزا بهبود ارتباط با حوزه بانکی بوده و این شرکت از پاییز ۱۴۰۱ با ۱۲ بانک ارتباط گرفته تا کلیه پرداخت‌های نهادهای مالی را الکترونیکی کند. فرهنگیان در این خصوص توضیح می‌دهد: «قبلاً در نهادهای مالی، مردم از بک‌آفیس خروجی می‌گرفتند و یک چک دریافت می‌کردند تا به بانک ببرند و مبلغ را دریافت کنند، ولی در حال حاضر ارتباط لحظه‌ای با ۱۲ بانک برقرار شده تا کلیه خدمات استعلام و پرداخت‌یاری به‌صورت خودکار به انجام برسد. این دستاورد حاصل سه ماه‌ونیم کار سنگین شبانه‌روزی است.»
به عقیده فرهنگیان، برقراری ارتباط بین صنعت بانکی و بازار سرمایه یکی از عرصه‌های مغفول در بازار به‌شمار می‌رود که باعث عقب‌ماندگی زیادی شده است. او در این خصوص می‌گوید: «تا پیش از این اتفاق، هیچ‌یک از دو طرف به ارتباط با دیگری احساس نیاز نمی‌کردند، ولی اکنون با قوانین و مقررات بازار پولی، نیاز به ابزارهای جدید بسیار بیش از پیش احساس می‌شود. بازار سرمایه نیاز به شفافیت و تسریع در ورود و خروج پول دارد. از دیگر اقدامات این دوره می‌توان به توسعه ابزارهای جدیدی مانند «آتی تک‌سهم» با همکاری شرکت بورس تهران در انتهای سال ۱۴۰۱ اشاره کرد. اکنون نیز طرح «آتی تک‌سهم» را برای بورس انرژی شکل می‌دهیم. بنا به دستور وزیر محترم نفت، «گواهی سپرده نفت» را نیز برای معاملات دلاری و تسویه ریالی پیاده کرده‌ایم. شخص وزیر این طرح را رونمایی کردند. در حوزه «مشتقات» نیز «آپشن» را نهایی‌سازی کردیم. دو صندوق جدید را نیز با عنوان «صندوق تضمین» و «صندوق اهرمی» برای اولین‌بار ارائه دادیم که مورد استقبال گسترده‌ای قرار گرفت.»
مدیرعامل رایان هم‌افزا، توسعه چابک را رویکرد اصلی شرکت رایان هم‌افزا تلقی میکند و می‌گوید که در سال گذشته مجمع تصمیم به توزیع سود گرفت، ولی هیئت‌مدیره در قالب افزایش سرمایه به توسعه شرکت پرداخت. بدین ترتیب، سرمایه رایان هم‌افزا، از ۲۰ میلیارد تومان که برای ابعاد مسئولیت و خدمات این شرکت بسیار اندک است، به ۱۰۰ میلیارد تومان خواهد رسید.
فرهنگیان می‌گوید: «امیدواریم در سال‌های آتی نیز این افزایش سرمایه استمرار یابد. تابه‌حال ۱۵ میلیارد تومان از محل سود انباشته افزایش سرمایه داده‌ایم و در مرحله دوم از محل مطالبات و آورده تا ۱۰۰ میلیارد تومان افزایش سرمایه خواهیم داد. ما نمی‌خواهیم پول از شرکت خارج شود، ترجیح می‌دهیم سرمایه‌گذاری مجدد انجام شود تا به توسعه شرکت منجر شود. علاوه بر این اقدامات صورت‌گرفته، فضای فیزیکی رایان هم‌افزا برای ۱۸۰ نفر نیروی کنونی که در سه ساختمان توزیع شده‌اند، بسیار کوچک به نظر می‌رسید. از طرف دیگر به‌دلیل هزینه بالا و عدم امکان جابه‌جایی برخی زیرساخت‌ها، نتوانستیم تمام نیروها را در یک ساختمان تجمیع کنیم؛ بنابراین قبل از سال ۱۴۰۲ یک ساختمان جدید را اضافه کردیم تا فضای اداری را ۵۰ درصد افزایش دهیم. بدین ترتیب، نیروهای بیشتری را جذب و فشردگی فضا را کم کردیم تا به چابکی بیشتری برسیم.»
فاصله زیاد نوآوری و بازار سرمایه
ایجاد پیوند بین فناوری‌های نوین و بازار سرمایه در کشور کمک شایانی به رشد و توسعه اقتصادی خواهد کرد. فرهنگیان با بیان این موضوع درباره نقش شرکت رایان هم‌افزا در پیوند بین فناوری‌های نو و بازار سرمایه می‌گوید: «بازار بورس ایران در سال ۱۳۵۲ شکل گرفت، ولی بازار الکترونیکی کنونی در سال ۱۳۸۴ رقم خورد؛ در نتیجه در این عرصه ایران هنوز هم نوپا به‌شمار می‌رود؛ در حالی که دنیا به‌سرعت جلو می‌رود. واقعیت این است که در بسیاری مواقع به نوآوری عجیب‌و‌غریبی نیاز نداریم؛ به‌وضوح می‌بینیم که چه روش‌های معاملاتی در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ ما نیز قادر به الگوبرداری هستیم، اما عامل مهمی که بین نوآوری در بازار سرمایه ایران و دنیا فاصله می‌اندازد، رگولاتوری است. بازار ما مانند سایر دنیا نیست؛ مبتنی بر شریعت است، پس هر اتفاقی که می‌خواهد در آن رخ دهد، باید ابتدا به زبان اسلام ترجمه شود.
اکنون تمام دنیا در حوزه «مشتقات» پیشرفت چشم‌گیر داشته‌اند، ولی ما به‌دلیل ملاحظات فقهی نمی‌توانیم در لبه فناوری قرار بگیریم و باید نوآوری‌های خودمان را داشته باشیم؛ حتی اگر ابزارهای جدید هم بسازیم، هنگامی که قوانین و مقررات آماده نیست، این ابزار بلااستفاده می‌ماند. ما با سازمان بورس و سایر ارکان بازار در تعامل نزدیک هستیم؛ برای توسعه بیشتر من باید در کنار سازمان بورس باشم و زمانی که من بخواهم فناوری را توسعه بدهم، در همکاری نزدیک با رگولاتور هستم. هدف ما این است که شرکت رایان در لبه فناوری بنشیند.»
سلب فرصت رشد از استارتاپ‌ها
او در خصوص رویکردهای رگولاتور به بازار سرمایه می‌گوید که اکثر اوقات تغییر مدیریت باعث توقف مسیرهای طولانی شده است: «زمانی که شرکت داتکس را در دست گرفتم، «الگوریتمیک تریدینگ» را با کمک رگولاتور شکل دادیم و دو دوره مسابقات معاملات الگوریتمی به‌عنوان یک رویداد فرهنگ‌سازی جهت جذب
استارتاپ‌ها شکل دادیم، در حالی که تا قبل از آن، معاملات الگوریتمی از دید رگولاتور تخلف محسوب می‌شد و می‌گفتند «سفارش‌گذاری ماشینی باعث ناعادلانه‌شدن بازار است؛ همه باید پشت مانیتور بنشینند و با کلیک ماوس کار کنند». با تلاش بخش آی‌تی سازمان، خانم دکتر مروج و دیگر همکاران در شرکت مدیریت فناوری، کل فرایند معاملات الگوریتمی را پیاده کردیم؛ از سپرده‌گذاری تا جلب همکاری کارگزاری و غیره. برگزاری هر دوره مسابقه معاملات الگوریتمی یک فرایند پنج‌ماهه داشت. از زمان تشکیل تیم تا انجام معاملات و سپس دو ماه برگزاری مسابقه، فضای پرهیجانی شکل می‌گرفت. سازمان به این بهانه بالاخره دستورالعمل‌های معاملات الگوریتمی را توسعه داد تا استارتاپ‌ها بتوانند به این عرصه بیایند، اما بعد از مدتی دوباره این روش را تخلف تلقی کردند و همه‌چیز در سکوت فرو رفت.
ما این مسابقات را دو سال برگزار کردیم و هر سال ۳۵ تیم با اشتیاق فراوان حتی از عمان و ترکیه در آن شرکت می‌کردند، ولی بعدها همه آنها را به‌عنوان متخلف شناختیم یا امکان جذب سرمایه‌گذار را از آنها سلب کردیم. در واقع نهادهای مالی همیشه دنبال ایجاد مزیت هستند. بعضی شرکت‌های یونیکورن در همین عرصه به رشد خوبی رسیدند، ولی اکنون ناامید و دلسرد هستند. خودِ شرکت رایان هم‌افزا سه سال پیش، قبل از ورود من، اقدام به خرید «شتاب‌دهنده فارابی» کرد که هنوز هم متعلق به رایان است، ولی هیچ‌کدام از تیم‌های آنجا به نتیجه نرسیدند و به‌مرور همگی جدا شدند و رفتند. البته اکنون برای ما بسیار مهم است که اکوسیستمی از استارتاپ‌های مرتبط را در اطراف خود جمع کنیم. به همین خاطر به‌دنبال برنامه‌ریزی برای جذب پروژه‌های جدید در شتاب‌دهنده فارابی نیز هستیم.»
فرهنگیان می‌گوید که ملاحظات رگولاتور همواره اهمیت دارد، ولی رگولاتور باید از نقش محدودکننده به جایگاه ارائه‌دهنده راهکار ارتقا یابد: «دغدغه‌هایی مانند امنیت، شفافیت، عادلانه‌بودن معاملات و تسهیل فرایندها همگی راهکار دارند. یک استارتاپ که می‌خواهد به این بازار قدم بگذارد، موانع فراوانی بر سر راهش گذاشته می‌شود؛ اکنون از هر استارتاپ نوپا انتظار است سطح امنیت و شفافیت را به اندازه شرکتی مثل رایان نگه دارد؛ در حالی که این کار برای بازیگران تازه‌وارد امکان‌پذیر نیست، زیرا آنها نمی‌توانند چند میلیارد برای هر قسمت از کار خود هزینه کنند. به همین دلیل، به جای اینکه سرمایه‌گذاری این حوزه در فضای استارتاپی صورت گیرد، هر نهاد مالی تیم‌هایی در دل خودش ایجاد کرده است. بعضی از این تیم‌ها موفق به نظر می‌رسند، ولی اتفاقی که در حوزه پرداخت رخ داد و فرصتی که برای رشد آن همه استارتاپ‌ها پیش آمد، در این بازار دیده نمی‌شود.»
نگاه سنتی بازار سرمایه به سرمایه‌گذاری در حوزه آی‌تی
او با بیان اینکه شرکت‌های آی‌تی فعال در بازار سرمایه همواره نگرانی دارند و تا وقتی که قادر به ارائه وب‌سرویس و Open API به استارتاپ‌ها نباشند، راه برای توسعه جدی بازار نوآورانه هموار نمی‌شود، می‌گوید: «در حال حاضر من دبیر کارگروه فناوری اطلاعات بازار سرمایه هستم و دائم مذاکراتی با سازمان و ارکان را پی می‌گیریم تا علاوه بر کمک به توسعه ابزارها و نهادهای مالی به سمت قانون‌زدایی و دی‌رگولیشن برویم و رگولاتور را مجاب کنیم دستورالعمل‌های اجرایی را به چهارچوب‌های نظارتی تبدیل کند تا همه مجاز به توسعه فعالیت باشند؛ مگر تخلفی مرتکب شوند. در حال حاضر همه فعالان مجبور به دریافت مجوزهای پرپیچ‌وخم هستند. این مسئله، چشم‌انداز درآمدی جذابی نیز پیش روی سرمایه‌گذار نمی‌گذارد. اگر درآمد ما در رایان هم‌افزا خیلی خوب بود، بازیگران مشابه زیادی به اینجا می‌آمدند و اکنون رقبای بسیاری می‌داشتیم. اعداد و ارقامی که در حوزه آی‌تی بازار سرمایه سرمایه‌گذاری می‌شود، اصلاً قابل قیاس با درصد بودجه آی‌تی در بانک نیست. سرمایه‌گذاری بانک در آی‌تی درصد خیلی بیشتری را نسبت به بازار سرمایه شامل می‌شود.»
به گفته فرهنگیان، بسیاری از نهادهای مالی سهم هزینه متناسبی برای سرمایه‌گذاری و هزینه‌کرد در حوزه فناوری در نظر نمی‌گیرند و ترجیح می‌دهند با قوانین و روش‌های سنتی جلو بروند.
مدیرعامل رایان هم‌افزا، بنا به تجربه چندین‌ساله خود در صنعت بانکی و بازار سرمایه، پیشرفت‌های فناورانه در این دو بازار را مقایسه میکند و می‌گوید: «بااطمینان می‌گویم که توسعه آی‌تی در بازار پول بسیار بیشتر از بازار سرمایه بوده و مهم‌ترین دلیل آن را حجم سرمایه‌گذاری در این حوزه‌ها می‌دانم. رگولیشن نیز مزید بر علت است. فضای رگولیشن بانکی بسیار بازتر از بازار سرمایه است. به همین دو دلیل، نهادهای مالی حاضر به استقبال از فناوری نمی‌شوند. حتی در رگولاتوری بازار سرمایه نیز واحد آی‌تی را به‌عنوان یک مدیریت در گوشه‌ای از سازمان مغفول گذاشته‌اند؛ به نحوی که قدرت زیادی ندارد و نمی‌تواند مدافع خوبی برای این صنعت باشد. گاهی ما چندین میلیارد هزینه می‌کنیم تا ابزار جدیدی توسعه یابد، ولی در ادامه قادر به کسب هیچ امتیاز یا درآمدی از این سرمایه‌گذاری نیستیم. ما ابزار آی‌تی را شکل می‌دهیم، برایش سرمایه‌گذاری نیز می‌کنیم، ولی هیچ‌کس حاضر به جبران هزینه‌هایمان نیست. طبیعتاً در چنین شرایطی استارتاپ‌ها تمایلی به فعالیت چشم‌گیر نشان نمی‌دهند.»
لزوم تغییر بازار سرمایه به سمت کارگزارمحوری
دو سال است که بازار بورس ایران در شرایطی نسبتاً ثابت نوسان دارد. به عقیده فرهنگیان، جذابیت این بازار به بده‌بستان و نوسانات است؛ منفی و مثبت بازار ایجاد جذابیت میکند؛ گرچه منفی‌بودن ترسناک است، اما مدت طولانی در شرایط مثبت‌ماندن بیشتر ترسناک است. او با بیان این موضوعات می‌گوید: «به نظر من وضعیت متعادل می‌تواند برای شرکت‌های زیرساختی مثل ما فرصت و مزیتی به‌شمار رود تا به سمت توسعه ابزارهای جدید و پاسخگویی به نیازهای جدید بروند. این بازار نسبت به دیگر بازارهای دنیا نوپاست و در ایران بیش از ۲۵ سال سابقه ندارد، پس باید دوران نوسان شدید را پشت سر بگذارد تا رفتارهای هیجانی به سرمایه‌گذاری عقلانی در سالیان آینده تبدیل شود.»
مدیرعامل رایان هم‌افزا با بیان اینکه بازار سرمایه یک رکن مهم و اجتناب‌ناپذیر از اقتصاد هر کشور به‌شمار می‌رود، می‌گوید: «آدم‌ها ارزش این بازار را می‌شناسند. در همه دنیا، معماری بازار سرمایه چنین است که یک هسته معاملات به تمام نهادهای مالی و کارگزاری‌ها سرویس می‌دهد و شرکت‌های آی‌تی و نرم‌افزاری واسطه ارتباط بین کارگزاری‌ها و مردم می‌شوند. کاربر هسته معاملات، نهادهای مالی هستند؛ اگر ۱۰۰۰ نهاد مالی فعال باشند، تعداد کاربران هسته معاملات بیش از ۱۰۰۰ تا نمی‌شود. در سال ۱۳۸۴ به این خاطر که نهادهای مالی حاضر به سرمایه‌گذاری در بخش آی‌تی نبودند، یکسری شرکت‌های پیمانکار مثل رایان هم‌افزا به وجود آمدند که خودشان مستقیم به هسته معاملات متصل می‌شدند و نهاد مالی، حلقه بعد از شرکت آی‌تی قرار گرفت.
بدین ترتیب، همه افراد مستقیماً از طریق شرکت نرم‌افزاری به هسته معاملات متصل می‌شوند و به جای اینکه ۱۰۰۰ کاربر به هسته معاملات متصل باشند؛ با احتساب دارندگان سهام عدالت، ۶۰ میلیون کاربر مستقیماً به هسته معاملات متصل هستند. این شرایط، هم ما را با مشکل مواجه میکند؛ هم مخاطبان را! اینجا یک بازار تخصصی است، بانک این‌قدر تخصصی نیست. عده زیادی در بازارهای هیجانی مثبت و منفی وارد می‌شوند و ضرر و زیان می‌بینند. یکی از اتفاق‌های خوبی که می‌تواند در بازار فعلی بیفتد و به قول سیاسیون به عزم ملی نیاز دارد، تغییر بازار سرمایه به سمت کارگزارمحوری است.»
در تمام دنیا کل فرایند معاملات بازار سرمایه را نهادهای مالی انجام می‌دهند. فرهنگیان با بیان این موضوع توضیح می‌دهد که از Matching تا ارسال سفارش به هسته معاملات و دریافت پاسخ و تسویه وجوه همگی باید در سطح کارگزاری به انجام برسد. یکسری Custodian باید واسطه بین مردم و شرکت سپرده‌گذاری مرکزی شوند: «شکل‌دادن به این معماری را دو، سه سال قبل در سازمان بورس آغاز کردیم، ولی نیمه‌کاره ماند، زیرا مانند یک قطار در حال حرکت می‌ماند که بخواهیم ریلش را عوض کنیم. در حال حاضر هسته معاملات از نو نوشته می‌شود و اقدام خوبی هم به‌شمار می‌آید، اما تا زمانی که معماری درست نشود، به جای حل مشکل، فقط زیرساخت‌ها را بزرگ‌تر و بار خود را سنگین‌تر می‌کنیم. سنگین‌شدن بار، مشکل ما را برطرف نمی‌‌کند. تغییر معماری می‌تواند از هر لحاظ به بازار سرمایه جایگاه بهتری بدهد؛ به‌خصوص که شرایط هر روز سخت‌تر از قبل می‌شود و رایان هم‌افزا بهترین پتانسیل برای ایجاد زیرساخت به‌منظور این تغییر و ایجاد معماری جدید را در اختیار دارد.»
رگولاتوری منعطف و پیوند بازار سرمایه با روندهای جدید
طبق صحبت‌های فرهنگیان، شرکت‌هایی مانند رایان هم‌افزا، با مشتریان و کاربران نهایی گسترده‌ای سر‌و‌کار دارند؛ به همین دلیل مسئولیت توسعه‌ای سنگینی را عهده‌دار هستند: «ما می‌توانیم بسیاری از اتفاق‌ها و توسعه‌ها را رقم بزنیم تا بین بازار سرمایه و دیگر بازارها ارتباط برقرار کنیم؛ مثلاً ما تلاش زیادی برای پیوند بازار پول و سرمایه داریم. امروزه پدیده رمزارز به یک پدیده جذاب در بازار سرمایه تبدیل شده است. اکنون در شرایط تحریم به سر می‌بریم و نمی‌توانیم نمادهای موجود در تابلوی بورس تهران را خارج از ایران بفروشیم یا برعکس؛ در حالی که توکنایز کردن سهام، آینده بزرگی را پیش روی بازار سرمایه می‌گذارد. توکنایز کردن سهام، پول بیشتری را به ارمغان می‌آورد و بازار را بزرگ میکند. Smart Contractها، بازار پول، بازار بیمه، بازار ارز و بسیاری عرصه‌های دیگر هستند که می‌توانند با بازار سرمایه پیوند بخورند. تنوع گسترده‌ای از ابزارها، مشتقات، روش‌های معاملات، الگوتریدینگ، کپی‌تریدینگ و سوشال‌تریدینگ در دنیا رایج شده که جای توسعه زیادی در کشور دارد و شرکت‌هایی مانند ما می‌توانند پرچم‌دار توسعه بازار سرمایه باشند.»
