عصر تراکنش ۷۲؛ حسام مقصودلو، عضو هیئت‌مدیره هلدینگ فناوری و نوآوری بانک تجارت (تفتا) / طی سال‌های اخیر تحول دیجیتال در کشور به‌ویژه در صنعت بانکی سرعت گرفته است. از عمده‌ترین دلایل آن می‌توان به همه‌گیری کووید ۱۹ و به تبع آن آشنایی شهروندان و کاربران با فناوری‌های دیجیتال اشاره کرد. این موضوع صنایع مختلف را بر آن داشت تا اکوسیستم نوآوری خود را ایجاد و گسترش دهند. صنایع مختلف به این بینش رسیدند که پاسخ برخی چالش‌های خود را از اکوسیستم استارتاپی دریافت کنند. اکوسیستمی که در کنار نوآوری، چابکی و سادگی ارائه خدمت را هم به همراه دارد.
نوآوری در صنعت بانکی با مطرح‌شدن عنوان «فین‌تک» همراه بود که کاربرد نوآورانه فناوری و خلق مدل‌های نوین کسب‌وکار در خدمات مالی تعبیر می‌شود. بر اساس گزارش‌های منتشرشده در سه‌ماهه نخست سال ۲۰۲۳ بیش از ۱۴ میلیارد دلار در حوزه فین‌تک سرمایه‌گذاری شده که بیشترین سرمایه نیز در حوزه پرداخت (۱۵/۲ میلیارد دلار) بوده است. همچنین بر اساس گزارش مک‌کنزی، رشد فین‌تک‌ها در خاورمیانه، شمال آفریقا و پاکستان طی سال‌های اخیر قوت گرفته و با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۲ حدود ۳۶ درصد سالانه رشد داشته است. همچنین پیش‌بینی شده درآمد فین‌تک‌های MENAP از ۵/۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ به مبلغ ۵/۳ تا ۵/۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ برسد که در این میان سهم درآمد خدمات فین‌تکی از حدود یک درصد به ۲ تا ۵/۲ درصد افزایش پیدا می‌کند. این رشد نشان‌دهنده میزان توجه بانک‌ها و سرمایه‌گذاران به این حوزه از نوآوری در جهان است.
حال این پرسش مطرح می‌شود که رشد اکوسیستم نوآوری و استارتاپی در کشور چگونه است؟ بر اساس آخرین گزارش انجمن VC کشور، میزان سرمایه‌گذاری در اکوسیستم استارتاپی ایران در سال ۱۴۰۰ مبلغ ۲۲۱۴ میلیارد تومان بوده که ۱۵۰۰ میلیارد تومان آن به‌صورت مستقیم در استارتاپ‌ها و شرکت‌های فناوری سرمایه‌گذاری شده و پیش‌بینی می‌شود این روند ادامه‌دار نباشد. بر اساس نظر متخصصان و صاحب‌نظران حوزه کسب‌وکارهای نوپا نیز سرمایه‌گذاری در اکوسیستم استارتاپی کشور به‌دلیل تورم، مشکلات اقتصادی و محدودیت‌های اینترنت کاهش یافته و باعث شده شاهد از دست رفتن سرمایه‌های مادی و معنوی از کشور باشیم.
در جایی دیگر گزارش می‌شود سرمایه‌گذارانی که با دشواری‌های فراوان به اکوسیستم نوآوری استارتاپی اعتماد و سرمایه خود را وارد بازار کرده بودند، حالا دیگر حاضر نیستند این اکوسیستم را برای ورود سرمایه خود انتخاب کنند. تمام اینها باعث شده رشد اکوسیستم نوآوری در کشور با رکود همراه شود. آنچه از این اتفاقات برداشت می‌شود این است که شاید سرمایه‌گذاری خطرپذیر (VC) در ایران به نقطه انتهایی و پایانی نزدیک می‌شود، اما مطمئناً به معنای پایان اکوسیستم استارتاپی نخواهد بود. به موازات سرمایه‌گذاری خطرپذیر، سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی (CVC) در کشور شکل گرفته و در حال تکامل است که چشم‌انداز بلندمدت‌تری نسبت به VC دارد.
از سوی دیگر در ایران به‌دلیل محدودیت‌هایی که رگولاتوری در نظر گرفته، اکوسیستم فین‌تک مورد توجه بانک‌ها قرار دارد. بانک مرکزی به فین‌تک‌ها اجازه فعالیت‌های مالی مستقل را نداده و آنها را ملزم کرده تا با یکی از بانک‌های کشور در ارائه خدمات مالی همکاری کنند. همین نکته باعث شد بانک‌ها به سرمایه‌گذاری در اکوسیستم فین‌تک روی بیاورند. اکوسیستمی که در صنعت بانکی، بیمه و بورس کشور تنوع زیادی در ارائه خدمات ایجاد کرد، اما باید دید با توجه به شرایط اقتصادی کشور و محدودیت‌هایی که برای رشد استارتاپ‌ها وجود دارد و از سویی دیگر نیاز به تغییر در روش‌ها و فرایندهای سنتی بانکی، آیا سرمایه‌گذاری در اکوسیستم فین‌تک در این زمان مناسب است یا باید در زمان دیگری انجام شود؟
مسلماً اکوسیستم فین‌تک با سایر استارتاپ‌ها متفاوت است، زیرا در این اکوسیستم سرمایه‌گذار به‌نوعی بهره‌بردار خدمات نیز محسوب می‌شود. اگر بانک بخواهد به جای سرمایه‌گذاری در فین‌تک خود اقدام به راه‌اندازی خدمات ارائه‌شده توسط فین‌تک‌ها کند، ضمن زمان‌بر و هزینه‌بر بودن خدمات، بازار رقابت را نیز از دست خواهد داد. از طرفی باید به این نکته نیز اشاره کرد که حوزه بانکی یکی از صنایعی است که سریعاً به سمت فناوری‌های ساختارشکن و استفاده از آنها در ارائه خدمات می‌رود. در این زمان با ظهور فناوری‌های ساختارشکنی چون هوش مصنوعی و بلاکچین پیاده‌سازی خدمات مبتنی بر آنها توسط بانک به‌کُندی صورت خواهد گرفت و چابکی فین‌تک کمک دوچندانی به بانک برای ارائه خدمات خواهد کرد. همچنین تجربه مشتری در دریافت خدمات دیجیتال نشان می‌دهد که بانک‌هایی که خدمات خارج از شعبه بهتر و سریع‌تری ارائه دهند، مورد توجه مشتری قرار می‌گیرند و این تجربه مشتری به پارامتری برای رقابت تبدیل شده است.
با توجه به تجربیات جهانی روند موجود در توسعه دیجیتال بانک‌ها و نیز نیاز مشتریان بانکی در دریافت سریع‌تر خدماتی چون وام و تسهیلات، احراز هویت و نظایر آن، بانک‌ها برای عقب‌نماندن از فناوری و از دست ندادن فرصت‌های رقابتی و نگهداشت مشتری، ملزم به همکاری و سرمایه‌گذاری در حوزه استارتاپی به‌ویژه فین‌تک هستند. این در حالی است که صاحب‌نظران پیش‌بینی کردند که در وضعیت موجود تمرکز بر سرمایه‌گذاری قدیمی خواهد بود، اما در صنعت بانکی باید بانک‌ها به حوزه‌های جدید برای سرمایه‌گذاری توجه کنند. بانک‌ها همان‌گونه که در اقتصاد دیجیتال پیشرو و طلایه‌دار بودند، باید در زمینه سرمایه‌گذاری خطرپذیر شرکتی نیز پیشرو باشند.