دوراهی قبول وضعیت جدید یا تلاش برای دور زدن؟
گزارش میدانی عصر تراکنش از مسیر اجرای طرح جدید نظام کارمزد
عصر تراکنش ۷۴؛ زهرا قربانی / با آغاز سال ۱۴۰۲ زمزمه‌ها درباره اصلاح نظام کارمزد در این سال جدی شد و بانک مرکزی در اردیبهشت‌ماه امسال به‌روزرسانی کارمزد خدمات بانکی ریالی و الکترونیکی را منتشر و دریافت کارمزد از صاحبان کارت‌خوان‌ها را رسماً ابلاغ کرد. در اجرای نظام کارمزد تجربه رگولاتوری، اصناف و بانک‌ها متفاوت است. رگولاتوری معتقد است گام اول اجرای طرح اصلاح نظام کارمزد محقق شده و تراکنش‌های کارت‌به‌کارت به‌صورت دقیق مانیتورینگ می‌شود، ولی بر خلاف آنچه گفته می‌شود، آمار مربوط به تراکنش‌های کارت‌به‌کارت روی نمودارها نزولی است. بانک‌ها نیز در این خصوص معتقدند سال‌ها بود که بانک‌ها در رقابتی ناسالم برای جذب منابع، از دریافت قانونی کارمزدها چشم‌پوشی می‌کردند و اصلاح نظام کارمزد در ایران این رقابت ناسالم را به رقابت برای ارائه خدمات بهتر به مشتریان تبدیل خواهد کرد.
حالا اما درآمد از محل کارمزدها برای توسعه نوآوری مهم است. از سوی دیگر اصناف را داریم که گویا رضایتی از وضع موجود ندارند و به کارمزد به چشم خراج‌تراشی دولت برای آنها و پول زور نگاه می‌کنند. با این وجود قاسم نوده‌فراهانی، رئیس اتاق اصناف وقت ایران معتقد است اصناف باید هزینه سرویسی را که به آنها ارائه می‌شود و کارشان را آسان کرده، پرداخت کنند. وضعیت امور مالی کسب‌وکار و تجارت با سال‌های گذشته اصلاً قابل مقایسه نیست؛ پیش از این کسب‌وکارها برای انتقال وجه دردسرهای زیادی داشتند، اما اکنون با کارت‌خوان‌های فعلی افراد نیازی به پول نقد ندارند و به لحاظ ذخیره زمان نیز این فرایند اثر مثبتی در جامعه دارد. در این مطلب، به سراغ اصناف رفته‌ایم تا تجربه اصلاح نظام کارمزد و تأثیرات آن را از زبان آنها بشنویم و متوجه شویم که آیا آنها هنوز از دستگاه کارت‌خوان استفاده می‌کنند یا تلاشی برای دور زدن کارمزد انجام داده‌اند؟ آیا توانسته‌اند با کارت‌به‌کارت مسئله را برای خودشان حل کنند یا خیر؟ در ادامه این گزارش را می‌خوانید.
گزارشی میدانی از طرح کارمزد
بانک مرکزی روند اصلاح نظام کارمزد را فازبندی کرده و در مرحله اول، جایگاه‌داران سوخت، نانوایان، سوپرمارکت‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان، افراد تحت پوشش سازمان بهزیستی کشور، مستمری‌بگیران و مددجویان کمیته امداد امام خمینی(ره) فعلاً از کارمزد خرید معاف شده‌اند یا برای آنها تخفیف در نظر گرفته شده است. در این بین، از آنجا که بانک مرکزی در روند اصلاح نظام کارمزد، نحوه دریافت کارمزد از پذیرندگان برای اصناف گوناگون را با ملاحظاتی تعیین کرده، در گام اول که از چهارم تیرماه امسال آغاز شد، از ۲۸۰ کد صنف، ۲۳۹ صنف که میانگین مبلغ تراکنش آنها بالای ۴۰۰ هزار تومان است، کارمزد خرید داده‌اند.
در گام دوم، بنا شده بود که با فاصله یک‌ماهه سایر صنوف به غیر از سوپرمارکت‌ها، فروشگاه‌های مواد غذایی و نانوایی‌ها مشمول پرداخت کارمزد و در فاز سوم نیز همه صنوف مشمول این کارمزد شوند که هنوز گام‌های دوم و سوم عملیاتی نشده است. جزئیات منتشرشده از گام اول اجرای این طرح نشان می‌دهد که خود پذیرنده برای مبالغ کمتر از ۶۰۰ هزار تومان، مبلغ ۱۲۰ تومان و برای مبالغ بیشتر از ۶۰۰ هزار تومان به اندازه دو ده‌هزارم (۰.۰۰۰۲) مبلغ تراکنش (تا سقف چهار هزار تومان) کارمزد پرداخت می‌کنند. در مدل جدید، بانک پذیرنده نیز به ازای هر تراکنش پنج ده‌هزارم (۰.۰۰۰۵) مبلغ تراکنش کارمزد پرداخت خواهد کرد.
تا چند ماه پیش پذیرندگان یا همان کارت‌خوان‌ها هیچ کارمزدی پرداخت نمی‌کردند و حالا دریافت کارمزد از آنها یک عادت جدید محسوب می‌شود. مشاهده‌های میدانی عصر تراکنش حاکی از آن است که بسیاری از صنف‌ها نظام کارمزد را پذیرفته‌اند و در پرداخت و اجرای آن کوتاهی نمی‌کنند، اما از طرفی بسیاری سودای دور زدن طرح کارمزد را دارند؛ به همین سبب گزارشی میدانی از طرح کارمزد در شهر تهران و گرگان تهیه کرده‌ایم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید.
نبود وجه پول نقد کافی در دست مردم
برای شروع جست‌وجوی تجربه اصناف از پرداخت کارمزد دستگاه کارت‌خوان به سراغ آرایشگاه زنانه نسبتاً شلوغی رفتم و از دو خانمی که صاحب آنجا بودند، پرسیدم که آیا توانسته‌اند پرداخت کارمزد را بپذیرند و اجرا کنند یا اقدامی در جهت عدم پرداخت کارمزد انجام داده‌اند؟ آنها این‌گونه به من پاسخ دادند:
«بله ما کارمزدمان را پرداخت می‌کنیم و این رقم آن‌قدر زیاد نیست که بخواهیم قانون را دور بزنیم. از طرفی در این آرایشگاه شریک هستیم و با دادن شماره کارت برای فرار از پرداخت کارمزد، حساب و نظم‌مان به هم می‌ریزد.» از آرایشگاه بیرون آمدم و سری به یک بوتیک لباس که همان نزدیکی‌ها بود زدم. از فروشنده همان سؤالات را پرسیدم و او به من گفت: «بله کارمزد پرداخت می‌کنم. اوایل از مشتریان وجه نقد درخواست می‌کردم تا کمتر از دستگاه کارت‌خوان استفاده کنم، اما فایده نداشت، چون افراد کمی وجه نقد کافی برای پرداخت داشتند.»
دلار و یورو جایگزین کارت‌خوان می‌شوند؟
در حال قدم‌زدن به سوی فروشگاه لوازم‌خانگی بودم که موبایلم زنگ خورد. یکی از دوستانم بود که در آن روزها در پی عمل زیبایی بینی بود، زنگ زده بود که خبر دهد پزشک مد نظرش هزینه عمل را فقط دلار و یوروی نقد قبول می‌کند و حالا باید چه کار کند. او تصمیم سختی در پیش داشت؛ باید هزینه را آن‌طور که دکتر گفته بود، پرداخت می‌کرد یا قید دکتری را که به آن اطمینان داشت، می‌زد، اما دکتر است دیگر، مغازه که نیست بگویی این نشد می‌روم یک جای دیگر. با خودم فکر کردم این که یک عمل بینی ساده است و در نهایت می‌توان از خیرش گذشت و انجام نداد، اما اگر همین شرایط در عمل‌ها یا بیماری‌های جدی اجرا شود، مردم چه کار باید کنند؟
این چندمین باری بود که از اطرافیانم می‌شنیدم، برای عمل زیبایی از آنها دلار و یورو درخواست شده، البته این موضوع به‌طور خاص در رسته مطب‌هایی که عمل زیبایی انجام می‌دهند، شایع است و در سایر مطب‌های پزشکی به این شدت دیده نشده است. یادم آمد که این اتفاق را من هم با شدت کمتری تجربه کردم. زمانی که برای مادرم وقت دکتر متخصص غدد می‌گرفتم، منشی پشت تلفن تأکید داشت که حتماً برای پرداخت مبلغ ویزیت پول نقد همراه داشته باشم و همان‌جا سالمندی را دیدم که وجه نقد همراه خود نداشت. منشی آدرس عابربانک آن سمت خیابان را به او داد و پیرزن سالخورده که بسیار عصبانی بود، به منشی گفت: «من از چهار طبقه پله پایین بروم که فقط برای شما پول نقد بیاورم؟»
افزایش فشار بر خرده‌فروشان و نفسی راحت برای هایپراستارها
سپس به یک مغازه لوازم‌خانگی رفتم. با صاحب مغازه گرم صحبت شدم، از بازار کسادشان و از بی‌عدالتی که در جریان است، گفت. او جمله‌ای را بیان کرد که برایم بسیار جالب بود؛ چراکه از این بُعد به ماجرا نگاه نکرده بودم. صاحب مغازه به من گفت: «اگر این لباس‌شویی را از فروشگاه من بخری، باید کارمزد پرداخت کنم، اما اگر از جایی مثل هایپراستار که خواربارفروشی است و وسایل برقی و خانگی هم دارد، ماشین لباس‌شویی‌ات را خریداری کنی، هایپراستار لازم نیست کارمزدی پرداخت کند، چون خواربارفروشی است.»
با خودم فکر کردم که با این تفاسیر علاوه بر فروشگاه‌هایی که لوازم‌خانگی می‌فروشند، فروشگاه‌هایی که وسایل پلاستیکی، ابزارآلات، کتاب، لوازم‌‌التحریر، لباس و دکوراتیو نیز می‌فروشند، با این نابرابری در اجرای قانون مواجه هستند؛ چراکه هایپرهای بزرگ همه این وسایل را برای فروش دارند. خسته از مسیری که آمده بودم، خودم را به صرف یک لوبیاپلو اصیل ایرانی در رستوران مورد علاقه‌ام در مرکز شهر مهمان کردم.
شانسم را امتحان کردم و از پیشخدمت پرسیدم که آیا رستوران شما کارمزد پرداخت می‌کند و اگر نه، چه کار می‌کنید و آیا جایگزینی برای کارت‌خوان پیدا کرده‌اید؟ پیشخدمت با لحن تعجب‌برانگیزی به من گفت: «خیر خانم ما چیزی را دور نمی‌زنیم! با این تعداد از مشتری مگر راهی برای پرداخت صورت‌حساب جز کارت‌خوان داریم؟ جز در مواردی که مشتری خودش درخواست شماره کارت کند، از کارت‌خوان استفاده می‌کنیم.»
گزارشم را در این نقطه در تهران به پایان رساندم و عازم سفری به شهر گرگان شدم. این بار گزارشم را با داروخانه‌ای در محله خوبی از گرگان شروع کردم. وقتی وارد داروخانه شدم، اولین چیزی که توجهم را جلب کرد، دستگاه کش‌لس بود. شنیده بودم که بعد از ماجرای اصلاح نظام کارمزد تمایل برخی فروشگاه‌ها و اصناف به استفاده از خودپردازهای غیرنقدی زیاد شده است؛ به این دلیل که با افزایش تمایل برخی اصناف به استفاده از خودپرداز غیرنقدی، مردم به جای واریز وجه خرید از طریق دستگاه کارت‌خوان، مبلغ خرید خود را از طریق دستگاه خودپرداز غیرنقدی به فروشگاه پرداخت می‌کنند.
در این صورت در واقع کارمزد خرید به جای اینکه از صاحب کارت‌خوان دریافت شود، از مصرف‌کننده نهایی دریافت می‌شود؛ در حالی که این موضوع با هدف نظام جدید کارمزد مبنی بر حمایت از مصرف‌کننده نهایی و آوردن پذیرندگان به زیر چتر کارمزددهی در تعارض است و هزینه اضافی برای آنها ایجاد می‌کند. با وجود اینکه متوجه شده بودم ماجرا از چه قرار است، به باجه حسابداری رفتم و از او درباره روش پرداخت سؤال کردم و او به دستگاه کش‌لس که اسم آن را درست هم نمی‌دانست، اشاره کرد. از او پرسیدم چرا از کارت‌خوان استفاده نمی‌کنید و او فقط یک جمله به من گفت: «دکتر این‌طور خواستند.»
سوءاستفاده از شرایط خاص مردم به‌عنوان اهرم فشار
در مسیر سری به دوست تتوآرتیستم زدم. از گزارش جدیدم به او گفتم. خندید و گفت: «من هم اوایل به مشتریانی که برای رزرو وقت بهم زنگ می‌زدند، می‌گفتم پول نقد همراه داشته باشید، اما در عوض دریافت پول نقد تعدادی از مشتریانم را از دست می‌دادم؛ چراکه منصرف می‌شدند. من هم دیگر بی‌خیال شدم و مسیر قبل را در پیش گرفتم.» از دوستم خداحافظی کردم و برای خرید نوشیدنی وارد مغازه‌ای پرتردد با انواع و اقسام مایحتاج شدم. آبمیوه‌ام را حساب کردم و رو به فروشنده گفتم خبر دارید که چند وقتی است نظام کارمزد اصلاح شده و به‌زودی شما هم باید کارمزد پرداخت کنید؟ خندید و گفت بله این شتری‌ای است که درِ خونه همه می‌خوابد.
از او پرسیدم زمانی که برای صنف شما هم اجرا شود، چه کار می‌خواهید کنید؟ فروشنده پاسخ داد: «کار خاصی نمی‌توانیم بکنیم. از هر طرف دست‌مان بسته است، اما حتماً از مشتریان می‌خواهم وجه جنس‌های خارجی را کارت‌به‌کارت کنند.» یکی از اتفاقاتی که بسیار برای من جالب است، تغییر رفتار اصناف با بحث کارت‌به‌کارت است. تا پیش از اصلاح نظام کارمزد زمانی که به هر دلیلی از جمله گم‌کردن کارت‌بانکی‌ام یا مدیریت هزینه‌ها در قالب کارت‌به‌کارت از فروشندگان درخواست می‌کردم تا به جای استفاده از کارت‌خوان، وجه را برایشان کارت‌به‌کارت کنم اغلب با پاسخ منفی و رفتارهای ناراحت‌کننده مواجه می‌شدم، اما بعد از اجرایی‌شدن طرح اصلاح نظام کارمزد جالب است که حتی یک بار هم با جواب منفی فروشندگان مواجه نشده‌ام و این موضوع از سوی آنها بسیار مورد استقبال قرار می‌گیرد.
آنچه من مشاهده کردم، این بود که بسیاری از اصناف کارمزد را از ابتدا یا پس از تلاش‌های نافرجام برای دور زدن پذیرفته بودند، اما هنوز هم به‌دلیل ایراداتی که به نظام کارمزد وارد است، صنف‌هایی هستند که با تحت فشار قرار دادن مردم مبلغ کارمزد خرید را به دوش آنها می‌‌اندازند و در نهایت هزینه کارمزد خرید به مصرف‌کننده نهایی حواله می‌شود.