عصر تراکنش ۸۷؛ حامد اکبری، هم‌بنیان‌گذار یوآیدی / در دهه‌های اخیر، هوش مصنوعی (هوشمندی مصنوعی) به یکی از مهم‌ترین ابزارهای تحول دیجیتال در جهان تبدیل شده است. امروزه،Chat GPT ، BERT و سایر مدل‌های پردازش زبان طبیعی توانسته‌اند قابلیت‌های بی‌سابقه‌ای در پردازش و تحلیل داده‌ها ایجاد کنند. این مدل‌های زبانی بزرگ به دلیل توانایی‌شان در فهم و تولید زبان طبیعی یکی از ابزارهای محوری در تحول دیجیتال شناخته می‌شوند و می‌توانند با استفاده از روش‌های بهینه‌سازی ورودی، برای مقاصد خاص آموزش داده شوند و در حکمرانی الکترونیک و خدمات‌رسانی هوشمند کاربردهای متنوعی داشته باشند. براساس گزارش‌های open AI، این مدل‌ها می‌توانند با تحلیل داده‌های خاص، به تصمیم‌گیری‌های استراتژیک در دولت‌ها کمک کنند.
از سوی دیگر، بدون دسترسی به داده‌های باکیفیت، حتی پیشرفته‌ترین سیستم‌های هوش مصنوعی نیز نمی‌توانند نتایج قابل اعتماد ارائه دهند. داده‌های دقیق و به‌روز برای ارائه خدمات عمومی بسیار حیاتی‌اند. برای نمونه، پژوهش‌های McKeinsey نشان داده‌اند که سازمان‌هایی که از داده‌ها به شکل مؤثری استفاده می‌کنند، تا ۴۰درصد بهبود کارایی داشته‌اند. این موضوع در حکمرانی هوشمند نیز بسیار مهم است، زیرا داده‌های صحیح به توزیع عادلانه منابع و تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه منجر می‌شوند.
کشورهایی مانند استونی و سنگاپور از فناوری‌های نوین هوش مصنوعی در حوزه حکمرانی بهره‌برداری می‌کنند. استونی با استفاده از سیستم e-Estonia خدمات عمومی را به‌صورت دیجیتالی و با تکیه بر داده‌های باز ارائه می‌کند. ایران نیز، با بهره‌گیری از چنین مدل‌ها و فناوری‌هایی می‌تواند به سمت حکمرانی هوشمند و کارآمد حرکت کند. در ادامه این یادداشت، براساس تجربیات جهانی، گام‌هایی برای درونی‌سازی استفاده از هوش مصنوعی در حکمرانی و ایجاد زمینه‌های توسعه و هم‌افزایی در این حوزه پیشنهاد می‌شود.
گام اول: ایجاد زیرساخت‌های پایدار تولید و پالایش دائمی داده‌ها
داده‌ها، اساس کار هوش مصنوعی هستند. بدون دسترسی به داده‌های باکیفیت و به‌روز، هر گونه سیستم هوش مصنوعی ناکارآمد خواهد بود. یکی از نخستین گام‌ها برای بهره‌گیری از هوش مصنوعی در حکمرانی، ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای تولید و پالایش دائمی داده‌ها است. داده‌هایی که به‌صورت مداوم و خودکار جمع‌آوری و به‌روزرسانی می‌شوند، برای تحلیل و تصمیم‌گیری‌های هوشمندانه در دولت به کار می‌آیند. به‌ویژه، خوداظهاری اطلاعاتی توسط شهروندان و سپس کراس‌چک‌های آتی از طریق هوش مصنوعی، راهکار مناسبی برای بهبود بخشیدن به دقت و صحت داده‌ها است.
نمونه بین‌المللی: کشور استونی یکی از پیشگامان در زمینه دولت الکترونیک است. این کشور با سیستم‌های دیجیتال زیرساختی فراهم کرده تا شهروندان اطلاعات خود را به‌صورت دیجیتالی خوداظهاری کنند و سیستم‌های خودکار دولتی هم این داده‌ها را پالایش و بازبینی کنند. این رویکرد باعث شده استونی به یکی از نمونه‌های موفق حکمرانی دیجیتال تبدیل شود.
گام دوم: تمرکز بر اقتصاد اطلاعات و انتقال قانونی داده‌ها
امروزه اطلاعات یکی از ارزشمندترین منابع در دنیای دیجیتال محسوب می‌شود و اقتصاد اطلاعات به‌سرعت در حال رشد است. ایران باید با تقویت اقتصاد اطلاعات، بسترهای لازم برای انتقال قانونی داده‌ها و دریافت هزینه داده‌ها برای صاحب داده را فراهم کند. داده‌های شهروندان باید به شکلی امن و قانونی و به مثابه دارایی منتقل شوند و کنترل آنها در اختیار کاربران قرار گیرد. تبدیل داده‌ها به دارایی‌های دیجیتال و ایجاد کیف‌های اطلاعاتی شخصی، امکان کنترل کامل داده‌ها توسط کاربران را فراهم می‌آورد و به بهبود امنیت و حریم خصوصی کمک می‌کند.
مثال بین‌المللی: اتحادیه اروپا با استفاده از مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها (GDPR) مکانیسمی قانونی برای انتقال ایمن و قانونی داده‌های شخصی ایجاد کرده است. این چهارچوب به شهروندان امکان می‌دهد که داده‌های خود را مدیریت کنند و در صورت نیاز آنها را به دیگر سرویس‌دهندگان انتقال دهند؛ اقدامی که به حفظ حریم خصوصی شهروندان و اعتماد به سیستم‌های دولتی منجر شده است.
گام سوم: توسعه فناوری‌های انتقال داده با احراز هویت و امنیت بالا
با افزایش حجم داده‌ها و تعاملات دیجیتال، مسئله امنیت و احراز هویت در انتقال داده‌ها به یکی از مهم‌ترین چالش‌ها تبدیل شده است. ایران برای حفاظت از داده‌های شهروندان نیازمند استفاده از فناوری‌های نوینی مانند کدهای تصویری داینامیک و سیستم‌های احراز هویت بیومتریک است.
به‌روزرسانی دائمی عکس‌های ثبت احوال و استفاده از سیستم‌های امنیتی پیشرفته برای احراز هویت کاربران، به دولت این امکان را می‌دهد که خدمات عمومی را ایمن‌تر و دقیق‌تر ارائه کند.
نمونه بین‌المللی: کشور هند با سیستم بیومتریک خود که بزرگ‌ترین پایگاه داده بیومتریک جهان است، احراز هویت بیومتریک را برای بیش از یک میلیارد شهروند خود فراهم کرده است. شهروندان به کمک این سیستم خدمات دولتی را به‌صورت دیجیتال و ایمن دریافت می‌کنند.
گام چهارم: Train کردن و آموزش سیستم‌های هوش مصنوعی براساس قوانین ایران
یکی از چالش‌های اصلی استفاده از هوش مصنوعی در حکمرانی، تطبیق آن با قوانین و مقررات ملی است. برای اینکه سیستم‌های هوش مصنوعی به‌درستی عمل کنند، باید براساس چهارچوب‌های قانونی و حقوقی کشور آموزش داده شوند. ایجاد مجموعه داده‌های قانونی که شامل تمامی قوانین، مقررات و آیین‌نامه‌های ملی باشد، برای این منظور ضروری است.
نمونه بین‌المللی: در کشور کانادا، «چهارچوب ملی برای اخلاق هوش مصنوعی» تدوین شده است تا اطمینان حاصل شود که سیستم‌های هوش مصنوعی با ارزش‌های اجتماعی و حقوقی کانادایی همسو هستند. این چهارچوب الگویی برای استفاده اخلاقی و قانونی از هوش مصنوعی در حکمرانی معرفی شده است.
گام پنجم: تقویت توان پردازشی داخلی برای هوش مصنوعی
هوش مصنوعی به توان پردازشی عظیمی نیاز دارد. در حال حاضر، توان پردازشی داخلی ایران کافی نیست و این موضوع می‌تواند مانعی برای توسعه پروژه‌های پیچیده هوش مصنوعی باشد. ایران باید با توسعه مراکز داده پیشرفته و زیرساخت‌های ابری، ظرفیت پردازشی خود را افزایش دهد تا به‌طور کارآمد از تحلیل‌های کلان‌داده‌ها بهره‌برداری کند.
نمونه بین‌المللی: کشور چین با توسعه ابرکامپیوترهای پیشرفته به یکی از قدرتمندترین زیرساخت‌های پردازشی جهان دست یافته است. این زیرساخت پردازشی به چین کمک کرده تا در حوزه توسعه هوش مصنوعی به یک بازیگر جهانی تبدیل شود.
گام ششم: شبیه‌سازی دولت الکترونیک و سیاست‌های حکمرانی
شبیه‌سازی سیاست‌ها و فرایندهای دولتی پیش از اجرای واقعی به بهینه‌سازی آنها کمک می‌کند. با استفاده از «شبیه‌سازی مبتنی بر هوش مصنوعی»، دولت می‌تواند سیاست‌ها و خدمات عمومی را پیش از اجرای آنها در دنیای واقعی آزمایش کند و تأثیرات احتمالی را مورد بررسی قرار دهد.
نمونه بین‌المللی: سنگاپور با استفاده از شبیه‌سازی‌های Virtual Singapore زیرساخت‌های شهری و سیاست‌های حکومتی خود را در محیط‌های مجازی شبیه‌سازی و آزمایش کرده است. این سیستم به دولت کمک کرده است تا تصمیمات بهینه‌تری در مدیریت شهری و سیاست‌گذاری عمومی اتخاذ کند.
گام هفتم: Prompt Engineering بهینه‌سازی ورودی‌ها برای تصمیم‌گیری هوشمند
بهینه‌سازی ورودی‌ها یکی از روش‌های کلیدی برای بهبود استفاده از هوش مصنوعی در تصمیم‌گیری‌های دولتی است. این روش به دولت این امکان را می‌دهد که داده‌های دقیق‌تری به سیستم‌های هوش مصنوعی وارد کند و خروجی‌های بهتری به دست آورد. تربیت نیروی متخصص یکی از گام‌های ضروری برای اجرای موفقیت‌آمیز این روش است.
گام هشتم: همکاری با شبکه‌های بین‌المللی داده
برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های هوش مصنوعی، ایران باید به شبکه‌های داده بین‌المللی متصل شود. همکاری با کنسرسیوم‌های جهانی و تبادل داده‌ها با شبکه‌های بین‌المللی به تقویت هوش مصنوعی داخلی کمک می‌کند و دسترسی به داده‌های باکیفیت جهانی را فراهم می‌آورد.
گام نهم: استحقاق‌سنجی و شمولیت قانونی با هوش مصنوعی
استحقاق‌سنجی هوشمند می‌تواند فرایندهای پیچیده ارزیابی و بررسی صلاحیت شهروندان را تسریع کند. استفاده از هوش مصنوعی در این زمینه باعث تحقق بیشتر عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه منابع دولتی می‌شود.
در بسیاری از کشورها، برای استحقاق‌سنجی خدمات اجتماعی از سیستم‌های هوش مصنوعی استفاده می‌شود. برای نمونه، ایالات متحده از Benefits.gov استفاده می‌کند که به کمک آن شهروندان با وارد کردن اطلاعات شخصی، واجد شرایط بودن خود را برای دریافت مزایای مختلف بررسی می‌کنند. این سیستم براساس داده‌های شخصی و قوانین دولتی، خدمات متناسب با هر فرد را پیشنهاد می‌دهد.
فنلاند نیز از هوش مصنوعی برای ارزیابی شمولیت‌های قانونی استفاده می‌کند. در این سیستم‌ها، درخواست‌های متقاضیان به‌صورت خودکار پردازش و بررسی می‌شوند، تا خدمات اجتماعی به شکل عادلانه‌تری توزیع شوند و زمان تصمیم‌گیری به حداقل برسد. این رویکرد باعث افزایش کارایی و شفافیت در ارائه خدمات دولتی می‌شود.
علاوه‌بر این، بریتانیا با سیستم Universal Credit از هوش مصنوعی برای ارزیابی استحقاق شهروندان به دریافت کمک‌های مالی بهره می‌برد. این سیستم به‌صورت خودکار اطلاعات مالی و اجتماعی افراد را بررسی می‌کند و به تصمیم‌گیری‌های مرتبط با توزیع کمک‌ها سرعت می‌بخشد.
گام دهم: پایش و به‌روزرسانی مستمر سیستم‌های هوش مصنوعی
پایش و به‌روزرسانی مداوم سیستم‌های هوش مصنوعی ضروری است تا دولت بتواند از تحولات جدید بهره‌برداری کند و فرایندهای حکمرانی خود را به‌طور مستمر بهبود بخشد. اطلاع‌رسانی‌های خودکار به شهروندان از طریق پیام‌های خودکار می‌تواند شفافیت و اعتماد عمومی را افزایش دهد.
محدودیت‌ها و ریسک‌ها
با وجود فرصت‌های فراوان، ایران با محدودیت‌ها و ریسک‌های متعددی در مسیر بهره‌برداری از هوش مصنوعی روبه‌روست؛ برخی از این موارد عبارت‌اند از:
- دسترسی محدود به داده‌های باکیفیت؛
- توان پردازشی ناکافی؛
- تحریم‌های بین‌المللی؛
- کمبود نیروی متخصص؛
- عدم تطابق کامل قوانین؛
- ریسک‌های امنیت سایبری؛
- مقاومت فرهنگی و سازمانی؛
- مشکلات اخلاقی و تبعیض‌های الگوریتمی؛
- مسائل حریم خصوصی.
امید است دولت نوپای دکتر پزشکیان با بهره‌گیری از امکان‌های به‌وجودآمده توسط هوش مصنوعی زمینه پیشتازی ایران را در کوتاه‌مدت فراهم کند و مردم از نتایج و مواهب آن بهره‌مند شوند.