عصر تراکنش ۸۷؛ حمزه آقابابایی، مدیرعامل شرکت کارت اعتباری ایران کیش / از مهم‌ترین روندهای انقلاب چهارم صنعتی، دیجیتالی شدن فزاینده کسب‌وکارها است. در صنعت پرداخت الکترونیکی نیز روند دیجیتالی شدن در برابر دیدگان ما در حال وقوع است. صنعت پرداخت الکترونیکی در جریان انقلاب سوم صنعتی و در دهه ۱۹۶۰ میلادی با دیجیتالی شدن (Digitization) نقل‌وانتقال پول و اعتبار پدیدار شد که طی آن به جای به کار گرفتن وجوه نقد پیام‌های الکترونیکی جابه‌جا می‌شد. اکنون و با انقلاب چهارم صنعتی با پدیده دیگری روبه‌روییم؛ به لطف توسعه فاوا و افزایش شمول دیجیتالی (دسترسی به موبایل هوشمند و کامپیوتر و اینترنت) فرایندهای تعامل کسب‌وکارها با مشتریان و ذی‌نفعان اساساً بازتعریف شده و اشکال جدیدی یافته که به آن دیجیتالی شدن می‌گویند.
دسته‌ای از نوآوری‌ها در راستای دیجیتالی شدن پرداخت‌ها را Invisible Payment می‌گویند. در ترجمه آن واژه پنهان را معادل مناسبی برای Invisible نمی‌دانم و از نظرم واژه «مستور» مناسب‌تر است. پرداخت مستور یعنی «عمل پرداخت بدون مداخله صریح پرداخت‌کننده در زمان دریافت خدمات یا زمان توافق‌شده صورت پذیرد».
پرداخت مستور سه شرط اساسی دارد:
- رضایت پرداخت‌کننده برای سلسله‌ای از پرداخت‌ها کسب شده باشد.
- برای هر پرداخت و مجموعه‌ای از پرداخت‌ها یک کرانه توسط مشتری قابل تعریف و تغییر باشد.
- امکان لغو در هر زمان به اراده پرداخت‌کننده وجود داشته باشد.
بر سر محدوده پرداخت مستور اختلاف هست؛ برخی سابقه پرداخت مستور را به گذشته‌ای دور پرتاب کرده و برداشت مستقیم (Direct Debit) را مصداقی از آن در نظر می‌گیرند و برخی خیر. نظر دسته اول حاوی ایراد است.
بنیادی‌ترین تقسیم‌بندی انواع پرداخت‌ها، تفکیک درخواست‌های پرداخت به «انتقال اعتبار» و «دستور برداشت» است. در انتقال اعتبار (Credit Transfer) دارنده حساب از بانک خود درخواست می‌کند که میزان معینی وجوه یا اعتبار از حساب او برداشت شود (بدهکار شود) و حساب فرد/افراد تعیین‌شده در درخواست را طلبکار کند. در این روش، عاملیت با پرداخت‌کننده (Payor) است. عبارت «لطفاً حساب مرا بدهکار نمایید» که درج آن روی رسیدهای کارت‌خوان الزامی است ناظر به همین موضوع است.
در دستور برداشت / بدهکارسازی (Debit Order)، دارنده حساب از بانک خود درخواست می‌کند که میزان معینی وجوه یا اعتبار از حساب فرد/افراد تعیین‌شده در درخواست را برداشت کند (بدهکار کند) و حساب او طلبکار شود. در اینجا عاملیت با ذی‌نفع پرداخت (Payee) است.
در انتقال اعتبار، رضا و اراده پرداخت‌کننده شرط است و دریافت می‌شود، ولی در اسناد و اطلاعات مربوط به تراکنش اثری دال بر اعلام رضا و اراده ذی‌نفع پرداخت وجود نداشته و پیش‌فرض گرفته می‌شود.
در دستور برداشت، رضا و اراده ذی‌نفع پرداخت شرط است، به‌علاوه نشانه‌ای دال بر رضا و اراده فرد بدهکارشده که قبلاً اعلام کرده است، همراه با اطلاعات تراکنش ثبت می‌شود؛ درست مانند ابزار چک که در آن بانک به دستور ذی‌نفع چک وجوهی را از حساب صادرکننده چک برداشت می‌کند و برگه چک امضاشده همان اعلام رضا و اراده قبلاً اعلام‌شده است.
از منظر بانک در انتقال اعتبار، یک رابطه قراردادی بین بانک با عامل (پرداخت‌کننده) وجود دارد و ذی‌نفع پرداخت به‌عنوان شخص ثالث ذی‌نفع در این رابطه قراردادی حاضر می‌شود.
در دستور برداشت (بدهکارسازی)، دو رابطه قراردادی وجود دارد؛ یک رابطه قراردادی بین بانک با ذی‌نفع پرداخت و یک رابطه قراردادی بین بانک با فردی که حسابش بدهکار می‌شود.
امروزه به لطف فناوری‌های نوظهور متعدد مکانیزم‌های پرداخت مستور گوناگونی در حال ظهورند و اکثر آنها ماهیتی از نوع انتقال اعتبار دارند. همچنین، پرداخت مستور مقوله‌ای جدید است و دلیلی ندارد برای آن سابقه‌ای طولانی بتراشیم. برخی از سناریوهای پرداخت مستور به شرح زیر است:
- از طریق یک برنامه کاربردی، پلاک خودرو، یک کیف پول الکترونیکی یا کارت بانکی ثبت‌نام شده و این اطلاعات به هم متصل می‌شوند. با ورود خودرو به بزرگراه، عمل پرداخت عوارض بزرگراهی انجام می‌شود. عاملیت با پرداخت‌کننده است، دارنده خودرو با عبور دادن خودروی خود از بزرگراه دستور پرداخت را ایجاد می‌کند، ولی بابت عمل پرداخت کنش خاصی انجام نمی‌دهد.
- شرکت آمازون طی سال‌های اخیر اقدام به راه‌اندازی شبکه‌ای از خرده‌فروشی‌ها کرده است (Amazon Go) که فاقد صندوق و صندوق‌دار هستند. پس از اینکه فرد خریدهای خود را از قفسه‌ها برداشت، با خارج شدن از فروشگاه پرداخت صورت می‌پذیرد. در اینجا عاملیت با خریدار و پرداخت‌کننده است و او با عمل خروج از فروشگاه پرداخت را انجام می‌دهد.
- غول پرداخت چینی AliPay سرویسی با نام Smile to Pay راه‌اندازی کرده است که طی آن خریدار در هنگام ثبت سفارش با Un-attendant POS (پایانه فروشگاهی سلف‌سرویس که دربردارنده دستگاه EFT-POS نیز هست) یا تسویه‌حساب در موقع خروج از فروشگاه، رو به پایانه فروشگاهی لبخند می‌زند و این معادل با پرداخت است.
از منظر اقتصاد رفتاری، پرداخت مستور به میزان قابل توجهی درد پرداخت (Pain of Payment) را کاهش می‌دهد، زیرا مشتری مبلغ خرید را نیز مشاهده نمی‌کند. از سوی دیگر تأکید AliPay یا MasterCard به گرفتن سلفی و لبخند زدن و از این دست کارها، آشکارا تلاشی سازمان‌یافته برای آن است که شیرینی و مطلوبیت معامله (Transaction Utility) را برای خریدار افزایش دهند.