عصر تراکنش ۹۰؛ محمدحسین کاشی، عضو هیئت‌مدیره شرکت ارتباطات زیرساخت / در دنیای امروز، بانکداری و پرداخت الکترونیکی به یکی از ارکان اصلی اقتصاد دیجیتال تبدیل شده است و این روند روزبه‌روز با تکیه بر گسترش سرویس‌ها و خدمات جذاب‌تر در جهت توسعه جلو می‌رود. این صنایع به دلیل رشد سریع فناوری‌های مالی و افزایش تعاملات دیجیتالی، نیازمند چهارچوب‌های قانونی و نظارتی دقیق است. با پیشرفت سرویس‌های جدید و روند رشد صنایع دیجیتال و هوش مصنوعی و همینطور نقاط تقاطع در بخش‌های مختلف صنایع بانکی و پرداخت، مفهوم‌های تنظیم‌گری (Regulation) و رگولاتوری (Regulatory Oversight) از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، اما تفاوت‌های میان این دو مفهوم و اولویت‌بندی آنها در سیاست‌گذاری‌ها و حکمرانی جای بحث دارد. در این یادداشت مختصر به بررسی اهمیت هر یک از این مفاهیم و چالش‌های مربوط به آنها در شرایط کنونی اقتصاد دیجیتال ایران می‌پردازم.
تنظیم‌گری (Regulation) چیست؟
تنظیم‌گری به معنای کلی تدوین قوانین و مقررات برای هدایت فعالیت‌های بانکی و پرداخت الکترونیکی است. این فرایند توسط نهادهای قانون‌گذاری مانند بانک مرکزی و بازوی اجرایی آن یعنی شرکت شاپرک در صنعت پرداخت انجام می‌شود و هدف آن ایجاد چهارچوب‌هایی برای حفظ ثبات مالی، حمایت از مصرف‌کنندگان و کاهش ریسک‌های سیستماتیک است. تنظیم‌گری اغلب به‌عنوان اولین گام در ایجاد زیرساخت‌های قانونی برای فعالیت‌های نوین خصوصاً با رویکرد نوآورانه در نظر گرفته می‌شود.
رگولاتوری (Regulatory Oversight) چیست؟
رگولاتوری به نظارت بر اجرای قوانین و مقررات موجود گفته می‌شود. این فرایند هم مانند تنظیم‌گری توسط نهادهای نظارتی و بانک مرکزی انجام می‌شود و هدف آن اطمینان از رعایت قوانین و جلوگیری از تخلفات است. رگولاتوری همچنین شامل اعمال جریمه یا اقدامات اصلاحی در صورت تخلف می‌شود. در واقع، رگولاتوری وظیفه دارد تا از تطبیق عملکرد بازیگران صنعت با مقررات اطمینان حاصل کند.
اهمیت تنظیم‌گری و رگولاتوری
- رشد فناوری‌های مالی: ورود فین‌تک‌ها و نئوبانک‌ها به بازار مالی ایران نیازمند قوانین شفاف و جامع است. این قوانین باید نوآوری را تسهیل و درعین‌حال از ایجاد ریسک‌های مختلف جلوگیری کنند. تنظیم‌گری مناسب می‌تواند بستری برای رشد پایدار و رقابت سالم در این حوزه فراهم کند.
- توسعه پرداخت‌های الکترونیکی: رشد استفاده از ابزارهای پرداخت دیجیتالی در ایران، مانند کارت‌های بانکی و اپلیکیشن‌های پرداخت، نیازمند تنظیم مقرراتی است که امنیت و کارایی این ابزارها را تضمین کند. این موضوع نه‌فقط به افزایش کارایی سیستم مالی کمک می‌کند، بلکه اعتماد عمومی را نیز تقویت می‌کند. هم‌اکنون بسیاری از خدمات در کشور به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم از شبکه پرداخت الکترونیکی برای ارائه خدمات یا سیستم‌های احراز هویت در حال بهره‌برداری هستند که بحث تنظیم‌گری در این حوزه تأثیر بسزایی در روند اجرایی این فعالیت‌ها دارد. همینطور تنظیم‌گری با نگاه بازمهندسی به شبکه و معماری جدید نیز مقوله‌ای بسیار حائز اهمیت است.
- مدیریت ریسک‌های امنیتی: افزایش تهدیدات سایبری و کلاهبرداری‌های دیجیتال، نیازمند وضع مقررات پیشگیرانه برای حفاظت از زیرساخت‌های بانکی و اطلاعات مشتریان است. تنظیم‌گری در این حوزه باید به‌صورتی باشد که هم از نوآوری حمایت کند، هم ریسک‌ها را کاهش دهد. برای مثال، مواردی مانند فیشینگ، سرقت اطلاعات بانکی و نفوذ به سیستم‌های پرداخت، مباحث مرتبط با قمار و شرط‌بندی از تهدیدات جدی برای سیستم بانکی و پرداخت محسوب می‌شوند که بدون مقررات مناسب، پیامدهای جبران‌ناپذیری به همراه خواهند داشت. وضع مقررات در این حوزه به همراه نظارت و کنترل بیشتر ضامن اجرای صحیح قوانین و مقررات در چارچوب حفظ کسب‌وکار شرکت‌هاست و انگیزه سرمایه‌گذاری و توسعه در این حوزه‌ها را برای سرمایه‌گذاران بیشتر می‌کند.
چالش‌های تنظیم‌گری و رگولاتوری در ایران
- نبود قوانین جامع و کامل برای فناوری‌های نوظهور مانند بلاکچین و رمزارزها؛
- شفافیت پایین در برخی از مقررات موجود که باعث سردرگمی بازیگران صنعت می‌شود؛
- کندی در تصویب قوانین جدید که باعث عقب‌ماندگی نسبت به تحولات جهانی و پیشرفت فناوری می‌شود؛
- عدم به‌روزرسانی قوانین و مقررات قدیمی که به دلیل فنی دیگر تضمینی برای اجرا در کسب‌وکارها ندارند، یا در صورت اجرا بازدارندگی مناسب را در این حوزه ایجاد نمی‌کنند؛
- نبود ابزارهای پیشرفته نظارتی برای پایش تراکنش‌های بانکی و پرداخت‌ها و به‌صورت کلی ضعف در رگ‌تک در کشور ما بسیار مشهود است؛
- تعدد نهادهای نظارتی که باعث همپوشانی یا تعارض در وظایف در اکوسیستم می‌شود.
حال این پرسش مطرح می‌شود که رگولاتوری یا تنظیم‌گری؛ کدام مهم‌تر است؟ پاسخ به این سؤال با دو رویکرد قابل بررسی است:
الف) اگر تمرکز بر توسعه و نوآوری باشد: تنظیم‌گری اهمیت بیشتری دارد، زیرا باید قوانین جدیدی برای فناوری‌ها و بازیگران جدید تدوین شود. این قوانین باید به‌صورتی باشند که هم از نوآوری حمایت کنند، هم ریسک‌های ناشی از آن را مدیریت کنند و قطعاً نیازمند نظارت بیشتر است.
ب) اگر تمرکز بر ثبات و اعتماد باشد: رگولاتوری اهمیت بیشتری دارد، زیرا اجرای قوانین موجود و جلوگیری از تخلفات کلیدی‌تر می‌شود. نظارت دقیق بر عملکرد بانک‌ها و فین‌تک‌ها می‌تواند از بروز مشکلات جدی در سیستم مالی جلوگیری کند.
به صورت کلی و خلاصه شاید نسخه شفابخش در اکوسیستم مالی و بانکی، ترکیب رگولاتوری و تنظیم‌گری باشد. در همین راستا به برخی از اقداماتی که می‌تواند در این زمینه شکل بگیرد، اشاره می‌کنم:
- لزوم تمرکز بر تدوین قوانین شفاف و جامع و برنامه‌ریزی برای به‌روزرسانی این قوانین با توجه به تغییرات جهانی و فناوری‌های جدید؛
- ایجاد بستری برای توسعه رگ‌تک و حمایت از آن و شرکت‌های دانش‌بنیان برای توسعه ابزارهای نظارتی به منظور تسریع روند رگولاتوری و همینطور امکان بهره‌گیری از هوش مصنوعی؛
- بررسی اولویت‌های صنعت پرداخت در برخورد و تشکیل یک بستر تعاملی و دوسویه با کسب‌وکارها، خصوصاً در حوزه‌های جدید که تنظیم‌گری امری ضروری‌تر است و در حوزه‌های قدیمی‌تر و پایدارتر که رگولاتوری ضرورت بیشتری دارد؛
- برنامه‌ریزی و طراحی یک برنامه منسجم برای بازطراحی و معماری جدید در شبکه پرداخت و هماهنگی با بازیگران اکوسیستم برای یک برنامه دوسویه و برد-برد در چارچوب توسعه اقتصاد دیجیتال؛
- واگذاری برخی عناوین و موضوعات نظارتی و تنظیم‌گری به نهادهای صنفی و فعالان صنعت برای تثبیت جریان کسب‌وکاری و توسعه اکوسیستم.