عصر تراکنش ۹۷؛ سیدحامد قنادپور، مدیرعامل تارا / در سال‌های اخیر، یکی از پرسرعت‌ترین روندهای رشد در صنعت فین‌تک، سرویس‌های «الان خرید کن، بعداً پرداخت کن» یا همان BNPL بوده است. این مدل اعتباری، که ابتدا در بازارهای پیشرفته‌ای همچون آمریکا و اروپا ظهور کرد، اکنون در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه نیز جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. سادگی در استفاده، عدم نیاز به وثیقه یا مدارک پیچیده و جذابیت روانی پرداخت‌های آتی، BNPL را به گزینه‌ای محبوب برای میلیون‌ها مصرف‌کننده تبدیل کرده است.
اما پرسش اصلی اینجاست: آیا BNPL ابزاری برای افزایش رفاه مالی خانوارهاست یا می‌تواند به تهدیدی برای پایداری اقتصادی و بدهی‌های پنهان جامعه بدل شود؟
تغییر پارادایم در مصرف و اعتبار
مدل‌های سنتی اعتبار همچون کارت‌های اعتباری یا وام‌های خرد، همواره نیازمند ارزیابی‌های پیچیده، وثیقه یا سابقه اعتباری رسمی بودند. این موانع باعث می‌شد بخش بزرگی از جامعه به منابع مالی دسترسی نداشته باشد. BNPL با حذف این موانع و ارائه فرایند ساده «تقسیم پرداخت در چند قسط بدون بهره»، عملاً پارادایم جدیدی در دسترسی به اعتبار ایجاد کرد.
شعار ساده‌ی «الان خرید کن، بعداً پرداخت کن» نه‌تنها یک ابزار مالی، بلکه یک مشوق روانی قدرتمند است که الگوی مصرف را به‌طور جدی تغییر می‌دهد. مصرف‌کننده دیگر مجبور نیست میان خواستن یک کالا و توانایی پرداخت آن انتخاب کند؛ بلکه با BNPL می‌تواند «هر دو» را هم‌زمان تجربه کند.
اثر BNPL بر رفاه مالی خانوارها
از یک منظر، BNPL می‌تواند بهبود قابل توجهی در مدیریت نقدینگی خانوارها ایجاد کند. بسیاری از افراد، به‌ویژه در شرایط اقتصادی با تورم بالا، ترجیح می‌دهند هزینه‌ها را در بازه زمانی بلندتر مدیریت کنند. دسترسی به BNPL می‌تواند امکان خرید کالاهای ضروری سوپرمارکتی یا تندمصرف مثل خوراک، از جمله لوازم خانگی یا خدمات آموزشی را بدون فشار لحظه‌ای بر بودجه فراهم کند.
اما روی دیگر سکه، چالش بدهی‌های پنهان است. بسیاری از مصرف‌کنندگان بدون توجه به توان بازپرداخت آینده، خریدهای متعدد انجام می‌دهند. این موضوع نه‌تنها خطر افزایش فشار مالی در ماه‌های بعدی را به همراه دارد، بلکه در سطح کلان می‌تواند الگوهای مصرف بیش‌ازحد (Overconsumption) و حتی نارضایتی اجتماعی ناشی از بدهی را به دنبال داشته باشد.
اقتصاد رفتاری و جذابیت BNPL
از منظر اقتصاد رفتاری، BNPL بر پایه «تنزیل زمانی» بنا شده است؛ یعنی افراد لذت آنی مصرف امروز را بیشتر از فشار مالی فردا ارزش‌گذاری می‌کنند. این مکانیسم روانی باعث می‌شود افراد راحت‌تر تصمیم به خرید بگیرند و کمتر به عواقب بدهی آتی بیندیشند.
در برخی کشورها مانند بریتانیا و استرالیا، گسترش بی‌محابای BNPL حتی به موضوعی اجتماعی تبدیل شد؛ چرا که بخش بزرگی از جوانان بدهی‌های کوچک ولی متعدد ایجاد کردند و در بازپرداخت آن با مشکل مواجه شدند. این تجربه نشان می‌دهد که هرچند BNPL ابزاری جذاب و کاربردی است، اما بدون طراحی سازوکارهای مسئولانه می‌تواند به عامل فشار مالی بدل شود.
فراگیری مالی و فرصت‌های اقتصادی
یکی از مهم‌ترین مزایای BNPL، افزایش فراگیری مالی است. افرادی که پیش‌تر به دلیل نداشتن سابقه اعتباری یا توانایی ارائه وثیقه، از دسترسی به وام‌های بانکی محروم بودند، اکنون می‌توانند با این ابزار بخشی از نیازهای مالی خود را تأمین کنند. این موضوع به‌ویژه برای نسل جوان و افراد کم‌درآمد اهمیت بالایی دارد، زیرا ورود آنها به چرخه اعتبار را تسهیل می‌کند.
از سوی دیگر، کسب‌وکارها نیز از پذیرش BNPL منتفع می‌شوند. آمارها نشان می‌دهد که استفاده از BNPL می‌تواند هم نرخ تبدیل مشتری و هم متوسط مبلغ خرید را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد. در واقع، این مدل اعتباری علاوه بر رفاه مصرف‌کننده، محرکی برای رونق فروشندگان نیز محسوب می‌شود.
ریسک‌های کلان اقتصادی و چالش‌های کلان
با وجود تمام مزایا، ریسک‌های کلان اقتصادی BNPL قابل چشم‌پوشی نیست. گسترش این مدل می‌تواند منجر به رشد سریع تقاضای مصرفی شود که در شرایط تورمی، فشار بیشتری بر اقتصاد وارد می‌کند. همچنین در صورت نبود ارزیابی اعتباری دقیق، احتمال نکول بالا رفته و می‌تواند ثبات مالی نهادهای ارائه‌دهنده BNPL را تهدید کند.
به همین دلیل، ضروری است فعالان اقتصادی در این حوزه، در نبود سازوکارهای نظارتی، با تمرکز بر بخش‌بندی‌های درست مشتری در جامعه (که به نظر می‌رسد در ایران بهترین شیوه، دهک‌های درآمدی باشند) به این مهم توجه کنند و هم به منظور پایداری کسب‌وکارشان، و هم با توجه به رسالت اجتماعی کسب‌وکاری، از تشویق به خریدهای غیرضرور در هر دهک درآمدی خودداری کنند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
BNPL بی‌تردید یکی از مهم‌ترین نوآوری‌های مالی سال‌های اخیر است که توانسته مصرف‌کنندگان و کسب‌وکارها را به هم نزدیک‌تر کند. این مدل اعتباری با فراهم کردن امکان خرید اقساطی ساده و بدون پیچیدگی، به بهبود رفاه مالی و افزایش فراگیری اعتباری کمک کرده است.
با‌این‌حال، روی دیگر BNPL خطر بدهی‌های پنهان، تشویق به بیش‌مصرفی و ریسک‌های کلان اقتصادی است. تجربه جهانی نشان داده است که بدون چهارچوب‌های نظارتی مناسب و بدون آموزش مالی به مصرف‌کنندگان، BNPL می‌تواند به جای فرصت، تهدیدی جدی برای پایداری اقتصادی باشد.
بنابراین، مسیر آینده BNPL در ایران و جهان باید به سمت مدل‌های مسئولانه حرکت کند؛ مدل‌هایی که هم امکان دسترسی عادلانه به اعتبار را فراهم سازند و هم از سلامت مالی مصرف‌کنندگان و ثبات اقتصادی کلان حفاظت کنند. تنها در این صورت است که می‌توان گفت BNPL نه‌تنها یک نوآوری مالی، بلکه ابزاری مؤثر برای ارتقای رفاه پایدار جامعه خواهد بود.
