عصر تراکنش ۹۸؛ حمیدرضا پیله‌ور، عضو هیئت‌مدیره شرکت فن‌آوا کارت / تاب‌آوری در دنیای امروز، به‌ویژه در صنایع حیاتی همچون صنعت پرداخت و بانکداری، مفهومی فراتر از مقاومت صرف و منفعل در برابر بحران‌هاست. این مفهوم به توانایی یک سیستم برای انطباق، بازیابی و رشد پویا در شرایط نوسانی و پرتلاطم اشاره دارد. صنعت پرداخت ایران، با وجود پیشرفت‌های قابل توجه در سال‌های اخیر، همواره با چالش‌های ساختاری و فناورانه عمیق مواجه بوده است که تاب‌آوری آن را در برابر شوک‌های اقتصادی و فناوری به‌طور جدی محدود کرده‌اند.
این یادداشت به بررسی ریشه‌های عقب‌ماندگی فنی، تحلیل ظرفیت‌های بومی و ارائه‌ی راهکارهایی الهام‌گرفته از تجارب موفق منطقه‌ای برای افزایش تاب‌آوری و ایجاد تجربه‌ی کاربری مدرن و ایمن می‌پردازد.
تحلیل وضعیت موجود: ریشه‌های عدم تاب‌آوری فنی و نظارتی
ریشه‌ی اصلی عدم تاب‌آوری کافی در صنعت پرداخت ایران را باید در عقب‌ماندگی مزمن معماری فناوری و محیط نظارتی سنتی جست‌وجو کرد.
زیرساخت‌های بسیاری از سیستم‌های پرداخت همچنان بر پایه‌ی فناوری‌های قدیمی و معماری‌های یکپارچه (Monolithic) بنا شده‌اند. این وضعیت نه‌تنها بهره‌وری را کاهش می‌دهد و مقیاس‌پذیری سیستم را محدود می‌کند، بلکه در برابر حملات سایبری پیشرفته و اختلالات سیستمی نیز آسیب‌پذیری قابل‌توجهی ایجاد می‌کند. در معماری یکپارچه، نقص در یک ماژول می‌تواند کل سیستم را از کار بیندازد و فرایند به‌روزرسانی یا رفع اشکال در چنین ساختارهایی پیچیده، زمان‌بر و پرریسک است. این چالش به‌ویژه در هسته‌های قدیمی‌تر سیستم‌های پرداخت که اغلب بیش از دو دهه از عمرشان می‌گذرد، بیشتر نمود پیدا می‌کند. نبود یکپارچگی مدرن از طریق رابط‌های برنامه‌نویسی باز (Open APIs) نیز نوآوری فین‌تکی را عملاً با محدودیت مواجه کرده است.
علاوه بر این، تحریم‌های بین‌المللی به‌عنوان موانع راهبردی عمل کرده‌اند. این محدودیت‌ها دسترسی به سخت‌افزارهای به‌روز مانند سرورهای با توان پردازشی بالا و تراشه‌های امنیتی، دانش فنی جهانی و مهم‌تر از آن، امکان دریافت به‌روزرسانی‌های حیاتی (Patching) و پشتیبانی رسمی بین‌المللی برای زیرساخت‌ها را محدود کرده‌اند. نتیجه‌ی این محدودیت‌ها، انباشت ضعف‌های فنی و افزایش آسیب‌پذیری سیستم‌های داخلی در برابر حملات و بدافزارهای پیچیده بوده است. مدیریت وصله‌های امنیتی نیز به یکی از چالش‌های اصلی تبدیل شده که امنیت و پایداری سیستم‌های داخلی را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است.
در بُعد نظارتی، بوروکراسی اداری و قوانین سنتی سرعت نوآوری را کند کرده‌اند. فرایندهای طولانی و سخت‌گیرانه برای دریافت مجوزهای فین‌تک‌ها، انگیزه‌ی نیروی انسانی متخصص و پویا و شرکت‌های نوپا را کاهش داده و مانع از شکل‌گیری نوآوری‌های اساسی در این صنعت شده است.
ظرفیت‌های بومی و الگوبرداری از اکوسیستم‌های پیشرو منطقه‌ای
با وجود چالش‌های مذکور، صنعت پرداخت ایران از ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای تقویت تاب‌آوری برخوردار است. شبکه‌ی گسترده‌ی پرداخت الکترونیک و زیرساخت‌های موجود مانند شاپرک و شتاب، پایه‌ای محکم برای توسعه‌های آتی فراهم می‌کنند. مهم‌تر از آن، وجود سرمایه‌ی انسانی نخبه در حوزه‌های برنامه‌نویسی و فناوری مالی، یک مزیت رقابتی بی‌نظیر است که توان توسعه‌ی راه‌حل‌های بومی و مقاوم را داراست.
برای بهره‌برداری مؤثر از این ظرفیت‌ها، الگوبرداری از کشورهای پیشرو منطقه، به‌ویژه امارات متحده‌ی عربی و عربستان سعودی، ضروری است. این کشورها با درک اهمیت فین‌تک، ابتدا رویکرد نظارتی خود را تغییر دادند: با ایجاد محیط‌های نظارتی منعطف (Regulatory Sandbox) و حمایت فعال از استارتاپ‌ها، خود را به هاب‌های نوآوری مالی تبدیل کردند. نتیجه‌ی این تغییر رویکرد، تنوع گسترده در روش‌های پرداخت (مانند کیف پول‌های دیجیتال، پرداخت‌های مبتنی بر QR و کارت‌های بدون تماس) بوده که نه‌تنها تجربه‌ی کاربری را بهبود بخشیده، بلکه تاب‌آوری سیستم را نیز در برابر اختلالات فنی یا تغییرات سیاست‌گذاری افزایش داده است.
راهکارهای راهبردی برای افزایش تاب‌آوری و تحول تجربه‌ی کاربری
برای ایجاد تاب‌آوری راهبردی در صنعت پرداخت ایران، باید رویکردی چندوجهی و متمرکز بر تحول عمیق فناوری اتخاذ شود:
تحول ساختارهای قانونی و نظارتی: تدوین یک سند راهبردی ملی فین‌تک و تسهیل فرایندهای صدور مجوز با هدف ایجاد فضای رشد برای نوآوران، ضرورت حیاتی دارد. ایجاد Regulatory Sandbox می‌تواند به استارتاپ‌ها اجازه دهد تا محصولات نوآورانه‌ی خود را در محیطی کنترل‌شده و بدون ریسک برای سیستم بزرگ‌تر، آزمایش کنند.
گذار به معماری‌های نوین فناوری: تمرکز قاطع بر توسعه‌ی بومی سیستم‌های مبتنی بر میکروسرویس‌ها به‌جای معماری‌های یکپارچه، یک گام حیاتی است. این معماری‌ها با تقسیم سیستم به مؤلفه‌های کوچک و مستقل، امکان مقیاس‌پذیری، انعطاف‌پذیری در استفاده از فناوری‌های مختلف و ارتقای سریع‌تر امنیت سایبری را فراهم می‌کنند. پیاده‌سازی زیرساخت‌های ابری خصوصی و استفاده از فناوری‌هایی مانند Docker و Kubernetes برای مدیریت بار کاری، تاب‌آوری عملیاتی را به‌شدت افزایش می‌دهد.
سرمایه‌گذاری عمیق در امنیت سایبری پیشرفته: روش‌های سنتی دفاعی دیگر کافی نیستند. باید بر نظارت مستمر امنیت و مدیریت اطلاعات و رویدادهای امنیتی تمرکز کرد. استفاده از هوش مصنوعی در سیستم‌های تشخیص ناهنجاری رفتاری برای شناسایی و پیشگیری از حملات پیچیده، به‌ویژه در حوزه‌ی جلوگیری از تقلب (Fraud Detection) و مدیریت ریسک‌های اعتباری، ضروری است.
توسعه و گسترش ریال دیجیتال و فناوری بلاکچین: ریال دیجیتال نه‌تنها کارایی تسویه را افزایش می‌دهد، بلکه می‌تواند پایه‌ای برای ایجاد یک سیستم پرداخت جایگزین و مقاوم در برابر اختلالات شبکه‌های سنتی باشد. علاوه‌بر این، استفاده از بلاکچین می‌تواند کارایی و امنیت سیستم را به شکل قابل‌توجهی بهبود بخشد.
تنوع‌بخشی گسترده به ابزارهای پرداخت: با پیاده‌سازی گسترده‌تر پرداخت‌های بدون تماس، کیف پول‌های دیجیتال و سیستم‌های اعتباری نوین مانند «الان بخر، بعداً پرداخت کن» (BNPL)، می‌توان وابستگی به یک نوع ابزار پرداخت سنتی را کاهش داد و تجربه‌ی پرداخت را متحول ساخت. این تنوع در ابزارها به‌طور مستقیم تاب‌آوری عملیاتی را افزایش می‌دهد.
نتیجه‌گیری
تاب‌آوری در صنعت پرداخت ایران، نیازمند گذار راهبردی و سریع از رویکردهای سنتی و معماری‌های قدیمی به یک اکوسیستم نوآورانه، فناوری‌محور و انعطاف‌پذیر است. با بهره‌برداری هوشمندانه از زیرساخت‌های موجود، سرمایه‌گذاری قاطع بر سرمایه‌ی انسانی نخبه و الگوبرداری از تجارب موفق کشورهای همسایه در اصلاح رویکردهای نظارتی، می‌توان این صنعت را در برابر شوک‌های آتی مقاوم‌تر ساخت.
این اقدامات نه‌تنها به تقویت تاب‌آوری فنی و عملیاتی سیستم کمک می‌کنند، بلکه با تنوع‌بخشی به خدمات و خلق یک تجربه‌ی پرداخت مدرن، ایمن و کاربرپسند، اعتماد عمومی را نیز به اکوسیستم مالی کشور تقویت خواهند کرد. تاب‌آوری در صنعت پرداخت ایران، دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت برای بقا و رشد در اکوسیستم مالی دیجیتال جهانی است.
