نقش چیزهای کوچک در زندگی جمعی ما
درباره ایده ویژه‌نامه اسکناسهای ۳۲ کشور جهان به بهانه جام‌جهانی فوتبال قطر
عصر تراکنش ۶۳؛ رضا قربانی، موسس کارخانه نوآوری رسانه راه‌کار / بعضی ایده‌ها بسیار ساده‌اند و دم‌دستی؛ اما اجرای آنها سخت است و دشوار. ایده‌هایی که چنان ساده‌اند که بسیاری تصور می‌کنند به فکر خودشان هم رسیده، ولی هیچ‌گاه نتوانستند یا نخواستند زمان بگذارند و آن را اجرا کنند. به همین دلیل ساده فرار از سختی راه، افراد کمی در جهان چیزهایی را که برایشان جالب است، در یک نظم مشخص جمع‌آوری و نگهداری می‌کنند.
کلکسیونرها ایده ساده‌ای را دنبال می‌کنند؛ جمع‌کردن مرتب و منظم همه آن چیزهایی که دوست‌شان دارند. این چیزها می‌توانند بی‌ارزش‌ترین اشیای عالم از نظر مادی باشند تا جواهراتی گران‌قیمت یا تابلوهای نقاشی ارزشمند. به‌عنوان نمونه تمبر ارزش مادی چندانی ندارد، ولی وقتی یک کلکسیونر در یک نظم مشخص آنها را جمع می‌کند، این ترکیب دارای ارزش معنوی و احیاناً مادی فراتر از جمع ارزش تک‌تک آن تمبرها می‌شود.
تمبر و بسیاری از چیزهای دیگر بخشی از زندگی روزمره ما را می‌سازند که در جریان هیجان و سرعت زندگی توجهی به آنها نمی‌کنیم که این می‌تواند زیباترین جلوه هنر باشد. هنر راستین با زندگی عجین می‌شود و ما هر روز از آن استفاده می‌کنیم. هنر راستین جایش گوشه موزه‌ها و زیر نور چراغ‌ها نیست. هنر راستین می‌تواند مجسمه‌ای باشد که در میدانی نصب شده و هر روز آن را می‌بینیم. شهر می‌تواند مصداق یک اثر هنری باشد، مانند ونیز و بارسلونا. به همین سیاق بسیاری از چیزهای زندگی ما می‌تواند مصداقی از یک اثر هنری باشد.
کیفیت زندگی جمعی ما تابع دقیقی از همین جزئیاتی است که ممکن است به آنها توجه نکنیم. با این وجود اشیا در نگاه بسیاری از پژوهشگران انسانی اهمیت چندانی ندارند. شاید برخی باستان‌شناسان به‌دنبال اشیای قدیمی بگردند و برخی از سوداگران گنج به سودای ثروتمندشدن جست‌وجو کنند. به‌عنوان نمونه داستان‌های زیادی خوانده‌‌ایم که وقتی اشیایی قدیمی در اهرام مصر پیدا شدند، چگونه سوداگران گنج و باستان‌شناسان روانه این محل‌های قدیمی شدند. در طول تاریخ یکی از اشیا و چیزهای روزمره و به بیان دقیق‌تر ابزارهایی که کمتر دیده شده‌اند، پول و مهم‌ترین مصداق آن اسکناس است.
پول اگر انتزاعی‌ترین ابزار ساخته‌شده توسط بشر نباشد، حتماً جزء انتزاعی‌ترین‌هاست. به‌سختی می‌توان ابزاری مانند پول یافت که این همه خلاق و انتزاعی و البته کاربردی در زندگی روزمره باشد. این در حالی است که پول تا همین اواخر کمتر مورد توجه جامعه‌شناسان، فیلسوفان، روان‌شناسان و حتی مورخان بود. با اینکه تاریخ پول فراتر از تاریخ بانکداری، بورس و بیمه است، ولی حجم محتوایی که درباره پول وجود دارد، کمتر از حجم محتوای مرتبط با بانکداری است. با این همه امروز پول و بانکداری چنان عجین شده‌اند که تصور پول بدون بانک برای ما سخت و دشوار است.
شاید اگر بیت‌کوین و دیگر رمزارزها خلق نشده بودند و در عمل نمی‌دیدیم که می‌توانیم پول بدون بانک داشته باشیم و حتی عملیات مهم بانکداری را هم بدون بانک‌ها انجام دهیم، این حرف‌ها بیش از حد انتزاعی به نظر می‌رسید. همین امروز هم که مصداق‌ها را دیده‌ایم و انقلاب بلاکچین در حال دگرگونی در تمام زیرساخت‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است، هنوز به قدرت بانک‌ها ایمان داریم و پول بدون بانک را مانند زنبور بدون عسل می‌دانیم!
مهم‌ترین مصداق فیزیکی و شیء‌واره‌بودن پول، حتی در دوران دیجیتال ما، سکه و اسکناس است. همیشه هم بوده‌اند کسانی که به سکه و اسکناس به‌عنوان یک موضوع کلکسیونی نگاه کرده و پول‌های کاغذی دوره‌های گوناگون کشورهای متفاوت جهان را نگهداری کرده‌اند. شاید این ادعای بزرگی باشد که اسکناس مهم‌ترین چیزی است که خلاصه تاریخ یک کشور در آن منعکس می‌شود؛ یا حداقل این‌طور بگوییم که خلاصه تاریخ کشور از دیدگاه حاکمان فعلی آن در پول (به‌طور خاص اسکناس) روایت می‌شود.
اسکناسها می‌توانند اثری هنری باشند و قاعدتاً واجد همه آن نمادهایی که برای یک کشور و مردم آن مهم هستند. در طول زمان و با دگرگونی‌های سیاسی ممکن است طرح اسکناسها تغییر کند، ولی با توجه به دشواری تغییر در اسکناسها قاعدتاً پول (به‌طور خاص اسکناس) از ثبات مطلوبی برخوردار است. به‌عنوان نمونه چند سالی است که در ایران ایده حذف صفر از اسکناسها مطرح شده و بانک مرکزی به‌صورت آهسته در حال ایجاد تغییرات جزئی در پول‌هاست، ولی تغییر یکباره پول امری سخت و زمان‌بر است. یا به‌عنوان مثالی دیگر بعد از فوت ملکه الیزابت این سؤال مطرح شد که حالا تصویر چه کسی را باید روی پول انگلستان چاپ کرد! در سال‌های گذشته نوآوری‌های زیادی در زمینه اسکناسها انجام شده و حتی برخی کشورها به سراغ مواد پلیمری برای ساخت پول رفته‌اند.
بسیاری از کشورها به اسکناس‌هایشان به مثابه اثری هنری نگاه می‌کنند و برای آن از بهترین طراحان جهان کمک می‌گیرند و از بهترین فناوری‌های چاپ برای خلق اسکناس بهره می‌برند.
اسکناس مهم‌ترین و پرتکرارترین تصویر در زندگی روزمره مردم یک کشور است. آن‌قدر تکرار می‌شود که به مرز فراموشی می‌رسد. کمتر کسی آگاهانه در هر بار استفاده به طرح یا نقش‌ونگار پول توجهی می‌کند و این توجه‌نکردن به حدی زیاد است که تقریباً اگر بخواهیم پول‌های در گردش خودمان را هم یادآوری کنیم، گاهی برایمان سخت و دشوار می‌شود.
ما اطلاعات زیادی درباره اسکناسهای کشورهای دیگر نداریم. تصور می‌کنیم می‌دانیم، ولی در واقعیت چیز زیادی نمی‌دانیم؛ حتی کشورهایی مانند آمریکا و اسکناسهای دلار هم برای بسیاری از ما در اسکناس یک‌دلاری و صد‌دلاری خلاصه شده و اسکناسهای دیگر کشورها هم حتی در همین حد شناخته‌شده نیستند.
با گسترش فناوری‌های دیجیتال و حتی رواج رمزارزها، شاید مرور اسکناسهای کشورهای گوناگون امری عجیب به نظر برسد، اما همین امر عجیب دریچه‌ای است برای درک جهانی که فراموش می‌کنیم کنار ما زندگی می‌کند. اسکناس هر کشوری معمولاً مهم‌ترین نمادهای آن کشور را در یک چیز کوچک کنار هم جمع کرده و با نگاه به اسکناس یک کشور می‌توان به این رسید که درون آن کشور چه خبر است.
ایده این شماره ماهنامه عصر تراکنش هم از اینجا آمد که می‌خواستیم به مناسبت جام جهانی فوتبال ویژه‌نامه‌ای داشته باشیم که درباره ۳۲ کشور جام جهانی باشد. چهار سال پیش این راه را به شیوه دیگری رفتیم و این بار ایده‌های زیادی روی میز بود. در نهایت به ساده‌ترین ایده که در اجرا سخت‌ترین آنها بود، رسیدیم.
به این رسیدیم که ۳۲ کشور جام جهانی را از دریچه اسکناسهای آنها مرور کنیم؛ ایده‌ای که ظاهراً ساده است، ولی در اجرا پیچیدگی‌های زیادی بر ما تحمیل کرد. این شماره عصر تراکنش نگاهی متفاوت است به ۳۲ کشور جهان.
اسکناسهای این کشورها را مرور کرده‌ایم و حتی نگاه‌کردن به این اسکناسها هم تجربه لذت‌بخشی است. البته این تازه ابتدای راهی است که در آینده می‌توان آن را به شیوه‌های دیگری کامل کرد.
محور اصلی ایده این شماره اسکناس است و تصور می‌کنیم اسکناس فرصتی است برای شناختن کشورهای گوناگون جهان.
فلسفه کلی حاکم بر این پرونده مفصل، اهمیت اشیا در زندگی روزمره است. این پرونده و مطالب آن به ما کمک می‌کنند جهان را از زاویه به‌ظاهر بی‌اهمیت‌ترین چیزهای زندگی ببینیم. اگر تاریخ فلسفه ۲۰۰ سال گذشته را بررسی کنیم، نام‌هایی را می‌یابیم که تأملاتی درباره زندگی اشیا داشته‌اند، ولی کار بزرگ «گئورگ زیمل» آلمانی در حوزه جامعه‌شناسی به‌عنوان فلسفه پول یکی از جالب توجه‌ترین دیدگاه‌ها درباره زندگی اشیاست. هرچند مطالعه زندگی اشیا، تاریخ بسیار کوتاهی دارد، ولی اکنون ما در جهانی زندگی می‌کنیم که اشیا نقش مهمی در آن دارند. البته زندگی اشیا را نباید با بت‌وارگی اشیا اشتباه بگیریم. ما اینجا قرار نیست مروج ناانسانی‌شدن روابط انسانی باشیم؛ بلکه می‌خواهیم بر انسانی‌شدن روابط انسان‌ها از دیدگاه اشیا نگاه کنیم.
در سال‌های اخیر و با خلق رشته‌هایی مانند مطالعات فرهنگی مادی می‌توانیم امیدوار باشیم که رابطه میان افراد، اشیا و سایر چیزها دقیق‌تر مطالعه شود. همه اینها در بستر اقتصادی رخ می‌دهد که آن را اقتصاد روایی می‌خوانیم؛ این روایت‌ها هستند که زندگی ما را معنادار می‌کنند و حتی گاهی بر شاخص‌های آن اثر جدی می‌گذارند. در این میان اسکناسها یکی از بهترین دریچه‌ها برای شناخت روایت‌های حاکم بر جهان امروز هستند.
در پایان لازم است از همه آنهایی که این ایده را به چنین ویژه‌نامه‌ای تبدیل کردند تشکر کنم و امیدوارم راهی که اینجا شروع شده، ادامه پیدا کند و بتوانیم در زمینه مطالعه چیزهای به‌ظاهر ساده و دم‌دستی فراموش‌شده که آنها را نمی‌بینیم، کاری هرچند کوچک انجام دهیم و چیزی به یادگار بگذاریم.
از علی ورامینی و همکارانش که سردبیری مهمان این شماره ویژه‌نامه را بر عهده داشت، تشکر می‌‌کنم و از همه همکاران در کارخانه نوآوری رسانه راه‌کار ممنونم که اگر یاری همدلانه آنها نبود این «چیز» شکل نمی‌گرفت. امیدوارم در میان انبوه هیجان‌های روزمره زندگی این کارها تأثیری هرچند کوچک در بهبود کیفیت زندگی همه ما داشته باشند.
[…] […]