ریال دیجیتال و CBDC از نگاه عصر تراکنش
به بهانه رونمایی از ریال دیجیتال در جزیره کیش، مروری بر مطالب ماهنامه عصر تراکنش درباره ارز دیجیتال بانک مرکزی داشتیم
بانک مرکزی اواسط سال ۱۴۰۰ اعلام کرد که می‌خواهد رمزارز ملی را در کشور راه‌اندازی کند؛ پروژه‌ای که اجرای فاز پیش‌آزمایشی آن تحت عنوان رمزریال از ابتدای سال ۱۴۰۱ و اجرای فاز آزمایشی و محدود آن از خردادماه ۱۴۰۲ آغاز شد و اکنون بعد از گذشت یک سال، سوم تیرماه ۱۴۰۳ آیین رونمایی از اجرای آزمایشی ریال دیجیتال در جزیره کیش برگزار شد؛ پروژه‌ای که اسمش دیگر رمزریال نیست و به «ریال دیجیتال» تغییر کرده است.
رمزریال یا ریال دیجیتال بانک مرکزی یکی از پربحث‌ترین پروژه‌های صنعت بانکی کشور در سه سال گذشته بوده و در این مدت ماهنامه عصر تراکنش سعی کرده است به‌طور مستمر در مطالب و گفت‌وگوهایی با فعالان و مدیران به جنبه‌های مختلف اجرایی شدن ریال دیجیتال در کشور بپردازد. به بهانه عملیاتی شدن ریال دیجیتال در جزیره کیش، مروری بر مطالب منتشرشده در ماهنامه عصر تراکنش درباره ریال دیجیتال داشتیم که در ادامه می‌خوانید.
چرا رمزپول‌های دولتی شکست خواهند خورد؟
امیرحسین مردانی، مدیرعامل بیت‌پین در ویژه‌نامه پایان سال ۱۴۰۰ ماهنامه عصر تراکنش در یادداشتی با عنوان «چرا رمزپول‌های دولتی شکست خواهند خورد؟» نوشت: «اولین مشکلی که ارزهای دیجیتال بانک مرکزی دارند، این است که آنها روی بلاکچین‌های عمومی قرار ندارند. به زبان ساده، شما نمی‌توانید مثلاً رمزپول بانک مرکزی ایران را بدهید و به جای آن یک کریپتوپانک بخرید. یا شما نمی‌توانید این ارز را در یک قرارداد هوشمند سپرده‌گذاری کنید و سود سالانه دریافت کنید. رمزپول‌های بانک مرکزی با شکل فعلی، به هیچ‌وجه قابلیت برنامه‌نویسی و هوشمند‌سازی ندارند. یعنی شما نمی‌توانید از آنها در یک قرارداد هوشمند حوزه دیفای (امور مالی غیرمتمرکز) استفاده کنید. اگر یک ارز ملی که به حالت دیجیتالی تبدیل شده، در یک قرارداد هوشمند قرار بگیرد و با مشکل مواجه شود، بانک مرکزی آن کشور دچار یک ریسک فنی سیستماتیک خواهد شد. به همین دلیل، رمزپول‌های بانک مرکزی نمی‌توانند مانند ارزهای دیجیتال اتریومی، در یک قرارداد هوشمند کارایی داشته باشند.»
چه تضمینی وجود دارد که سرمایه‌های مردم در رمزپول بانک مرکزی از بین نرود؟
رضا قربانی، مدیرعامل کارخانه نوآوری رسانه راه‌کار در شماره ۵۷ ماهنامه عصر تراکنش به این سوال پاسخ داده است که چه تضمینی وجود دارد که سرمایه‌های مردم در رمزپول بانک مرکزی از بین نرود؟ در بخشی از یادداشت او آمده است: «دوستان بانک مرکزی رمزریال را نوعی رمزپول می‌دانند که البته در ادبیات جهان چنین مفهومی وجود ندارد و آنچه ما در جهان شاهد آن هستیم، CBDC یا ارز دیجیتال بانک مرکزی است. اینکه بانک مرکزی ایران با چه هدفی می‌خواهد دست به انتشار چنین توکنی بزند را بگذاریم زمان دیگری بررسی کنیم؛ سؤالی که اینجا وجود دارد این است که چه تضمینی وجود دارد که سرمایه‌های مردم در رمزپول بانک مرکزی از بین نرود؟ گفته می‌شود ریال پشتوانه این رمزپول است. ارزش ریال هر سال به‌طور متوسط ۲۰درصد کاهش می‌یابد و در یک سال اخیر این ریزش ارزش ریال تا ۵۰درصد هم بوده است. حالا کسی که می‌خواهد از این رمزپول استفاده کند، روی کاغذ سالی ۲۰ الی ۵۰درصد ریزش ارزش را باید تحمل کند. یک سؤال ساده داریم از بزرگان؛ مردم به چه انگیزه‌ای باید پول و سرمایه‌شان را وارد این مهلکه کنند؟ نقدهای زیاد دیگری بر پروژه جدید بانک مرکزی وارد است، ولی بگذاریم نقطه شروع همین جا باشد.»
تأثیر تولید رمزریال بر پایه پولی کشور و حجم نقدینگی چیست؟
در مطلبی که در شماره ۵۸ ماهنامه عصر تراکنش منتشر شده است، در گفت‌وگو با وحید والی، مدیرعامل هلدینگ نیک‌اندیش؛ احسان قاضی‌زاده، مدیرعامل سابق صرافی اکسیر و محمدجواد صمدی‌راد، مدیرعامل شرکت ققنوس به سوال‌های بسیاری پرداخته شده بود؛ از جمله اینکه اگر قرار است رمزریال ارز دیجیتال نباشد و فقط ریال دیجیتال است، پس قرار است چه ارزش‌افزوده‌ای نسبت به تبادلات با اسکناس یا کارت‌های بانکی داشته باشد؟ دومین پرسش اساسی در خصوص نقش قوی بانک مرکزی در این پروژه و مدیریت آن و نادیده‌گرفتن نقش بانک‌ها بود. همچین به این پرداخته شد که اگر محدوده استفاده از رمزریال داخل ایران است، پس چگونه قرار است با اسکناس رقابت کند؟ چه شکلی از فعالیت مالی را می‌توان با رمزریال انجام داد که با اسکناس و حساب بانکی نمی‌توان انجام داد؟ و در نهایت اگر راه‌اندازی رمزریال خلق پول جدید نیست و همان اسکناس است، تأثیر تولید رمزریال روی پایه پولی کشور و حجم نقدینگی چیست؟
تأثیر رمزریال بر آینده اقتصاد ایران
علاوه بر این مطلب، محمد قاسمی، مدیرعامل مزدکس در یادداشتی تحت عنوان «اما و اگرهای رمزریال» به تأثیر رمزریال بر آینده اقتصاد ایران پرداخت. در بخشی از یادداشت او آمده است: «پول فیزیکی در ایران با اشکال مختلفی، هزینه‌های اضافی را به بانک‌ها و مردم تحمیل می‌کند و رمزریال به‌خوبی می‌تواند این وزنه‌های اضافی را سبک کند. من معتقدم اقتصاد ما با توجه به حجم بالای گزارش‌های تخلفات مالی در زمینه پول‌شویی، کلاهبرداری و فرارهای مالیاتی به چنین ابزار کارآمدی برای سلامت خود احتیاج دارد؛ چون نبود شفافیت و عدم نظارت از بزرگ‌ترین آسیب‌های بدنه اقتصاد ایران هستند. رمزریال این پتانسیل را دارد که با رفع این مشکلات قدرت حاکمیت بانک مرکزی را در سیستم مالی ایران بسیار افزایش دهد. یکی دیگر از مزیت‌های پیاده‌سازی این طرح در ایران، البته در صورتی که اجرای موفقی داشته باشد، تعاملات بهتر و تبادلات مالی با کشورهای دوست است. با وجود تحریم‌های چندساله در ایران، استفاده از رمزریال می‌تواند تبادلات بازرگانی را برای افراد و کسبوکارها – از ابعاد کوچک گرفته تا تجارت‌های سنگین – با سهولت بیشتری همراه کند.»
تغییر شکل ریال برای مردم چه توجیهی خواهد داشت؟
بسیاری از فعالان حوزه رمزارز معتقدند با توجه به اینکه هنوز تکلیف رگولاتوری و قوانین آن با دنیای رمزارز مبهم است، این اقدام بانک مرکزی، اقدام عجیبی است. با توجه به آنچه بانک مرکزی اعلام کرده، رمزریال شکل دیگری از ریال است و در واقع همان کارکردهای ریال را خواهد داشت، ولی وقتی ارزش ریال هر سال به‌طور متوسط ۲۰درصد کاهش می‌یابد، تغییر شکل آن برای مردم چه توجیهی خواهد داشت و چندین و چند سؤال دیگر که باعث می‌شود این پروژه جدید بانک مرکزی مبهم باشد. برای رسیدن به پاسخ این سؤالات در گفت‌وگویی که با داود محمدبیگی، مدیر سابق اداره نظام‌های پرداخت بانک مرکزی در خردادماه ۱۴۰۱ داشتیم، به ابعاد مختلف این پروژه پرداختیم. محمدبیگی در این مصاحبه گفته بود: «رمزریال پول رسمی کشور است که مشابه اسکناس از سوی بانک مرکزی منتشر و به واسطه بانک‌ها در جامعه توزیع می‌شود. پول رسمی کشور ابزار پرداخت رسمی جامعه است. افزایش قدرت تسعیر پول کشور موضوعی مرتبط با اقتصاد کلان بوده و باید در جای خود به چالش‌های این موضوع پرداخت، ولی توسعه ابزارهای پرداخت خرد در جامعه، تسهیل پرداخت‌های خرد عمومی، کاهش هزینه‌های شبکه پرداخت کارتی کشور و مدیریت تاب‌آوری شبکه پرداخت در مواقع بروز بحران، ملاحظاتی است که مجزا از ارزش واحد پولی، دلیل اصلی طراحی و اجرای رمزریال است.»
رمزریال در شاخص حفظ ارزش پول یک بازنده بزرگ محسوب می‌شود
صابر صیادی، تحلیلگر فناوری‌های مالی نیز در مطلبی تحت عنوان «پیوند نامیمون ارز دیجیتال بانک مرکزی و بانکداری اسلامی» به این سوال پاسخ داد که افزودن CBDC به نظام پولی و بانکی و پرداخت کشور، چه مسئله اساسی را حل خواهد کرد؟ او در این مطلب نوشته است: « رقابت اصلی ریال ایران با رمزارزها و به‌ویژه بیت‌کوین در مسائل مرتبط با نظام پرداخت نیست؛ چون انواع و اقسام ابزارها و روش‌های پرداخت (کارت‌به‌کارت/شتاب و پرداخت لحظه‌ای/پل) که حتی در رقابت با یکدیگر هستند، در نظام پرداخت کشور تعریف شده و حتی ساعت عملیات تسویه و قیمت‌گذاری همگی آنها نیز در اختیار بانک مرکزی است. حتی بر خلاف جمهوری خلق چین که نگران قدرت‌گرفتن کیف پول‌های شرکت‌های خصوصی علی‌پی و وی‌چت‌پی بوده، در ایران چنین دغدغه‌ای وجود ندارد؛ زیرا بانک مرکزی با نرخ‌گذاری خاص پرداخت‌های کارتی امکان شکل‌گیری کیف پول را فراهم نساخته است. پس در ایران حتی دغدغه کیف پول هم به‌سختی می‌تواند مطرح باشد. در حالی که تعداد قابل توجهی از بانک‌های مرکزی کشورهای مختلف جهان CBDC خاص خود را منتشر می‌کنند، چند نمونه از آنها با چالش تورم دورقمی و افت شدید ارزش پول ملی مانند ایران مواجه‌اند؟ بنابراین در زمینه حفظ ارزش پول، ارز ریال در شاخص حفظ ارزش پول یک بازنده بزرگ محسوب می‌شود.»
ادبیات بلاکچین راهش را به بانک مرکزی پیدا کرد
مینا والی، مدیرمسئول ماهنامه عصر تراکنش، در یادداشتی در شماره ۶۱ ماهنامه عصر تراکنش با عنوان «محتوای رسانه‌‌های تخصصی؛ برگ برنده رمزریال» نوشته است: «پروژه ریال دیجیتال یا رمزریال در ماه‌های گذشته موضوع بسیاری از صحبت‌ها بوده و نقدهای مثبت و منفی زیادی دریافت کرده است. آنچه اهمیت دارد، این است که گویا ادبیات بلاکچین و دفاتر کل توزیع‌شده بالاخره راهش را به بانک مرکزی پیدا کرده است. حتی در وزارت اقتصاد که اخیراً از سامانه ستاره رونمایی شده بود هم شاهد این هستیم که ادبیات توکنیزاسیون راه خودش را پیدا کرده است. سامانه ستاره یا توثیق سهام سیستمی است برای تبدیل سهام افراد در بورس به وثیقه بانکی و دریافت اعتبار از کسبوکارها و بانک‌ها. به نظر می‌رسد به دورانی رسیده‌ایم که کاربردهای بلاکچین در حال رخ نمودن هستند و ما می‌توانیم شاهد این باشیم که با توسعه و رشد این اکوسیستم از مزایای بلاکچین به‌صورت حرفه‌ای بهره‌برداری کنیم.»
هنوز روزهای اول CBDC است
علاوه‌بر تمامی این مطالب، در بخش جهان ماهنامه عصر تراکنش نیز به موضوع ارزهای دیجیتال بانک مرکزی به دفعات پرداخته شده است. برای مثال در شماره ۷۱ عصر تراکنش پرونده ویژه ۲۰ می ۲۰۲۳ اکونومیست به موضوع «دیجیتال فایننس» اختصاص داده شده بود؛ پرونده‌ای که استدلال می‌کند سیستم جابه‌جایی پول دستخوش تغییرات عظیمی شده و سهم معاملات مبتنی بر پول نقد در حال کاهش است. این پرونده در بخش جهان عصر تراکنش ترجمه و چاپ شده است. دو مطلب از این پرونده با تیترهای «آیا دیجیتال فایننس می‌تواند وابستگی دنیا به دلار را کاهش دهد؟» و «چه چیزی ممکن است باعث پذیرش بیشتر CBDCها شود؟» به جنبه‌های گوناگونی از توسعه ارزهای دیجیتال بانک مرکزی پرداخته‌اند.
در بخشی از یکی از این مطالب آمده است: «تأثیر CBDCها تا حد زیادی به طراحی آنها بستگی دارد. مسئولیت همه آنها با یک بانک مرکزی است، پس ریسک سرمایه‌گذاری در بانک‌های تجاری را ندارند. برخی از بلاکچین‌های خصوصی استفاده می‌کنند و برخی نه. با این حال CBDCهایی که به‌صورت کامل عرضه شده‌اند و CBDCهای اجرای آزمایشی؛ از باهاما گرفته تا چین و نیجریه روی چند اصل مشترک همگرا شده‌اند. آنها معمولاً توسط بانک‌های تجاری واسطه می‌شوند و با ارائه‌دهندگان کیف پول خصوصی کار می‌کنند که پیچیدگی مدیریت آنها را محدود می‌کند. دلار شنی باهاما و Enaira نیجریه که قبل از همه عرضه شدند، محدودیت‌هایی در میزان نگهداری کاربران دارند. eCNY چین نیز بزرگ‌ترین اجرای آزمایشی CBDC هم مشابه آنهاست. هیچ‌کدام بهره ندارند و هزینه تراکنش همه (حداقل در حال حاضر) صفر است. دلیل وجود سقف استفاده و بهره صفر، جلوگیری از خروج بزرگ سپرده‌ها از بانک‌های تجاری به CBDCهاست.»
ده‌ها کشور روی CBDCها کار می‌کنند و هر کدام انگیزه‌ای کاملاً متفاوت از دیگری دارند. «جاش لیپسکی»، مدیر مرکز «ژئو‌اکونومیک» در شورای آتلانتیک می‌گوید: «CBDC چیزی نیست که برای همه مناسب باشد.» در مطلب دیگری، نقشه‌ای از وضعیت CBDCهای کشورها را ترجمه کرده‌ایم که در مطلب زیر می‌توانید آن را مشاهده کنید.