وزنه سنگین عوامل بیرونی در عدم توسعه بانکداری
بررسی عملکرد و چالش‌‌‌های صنعت بانکی کشور در شش ماه اول سال جاری در گفت‌وگو با مرتضی ترک تبریزی
عکس: نسیم اعتمادی
عصر تراکنش ۷۶ / شش ماه از ابتدای سال ۱۴۰۲ می‌‌‌گذرد و توقع داریم که در این مدت صنعت بانکی کشور قدم‌‌‌هایی در راستای توسعه خود برداشته و در مقایسه با سال گذشته بیشتر به ایده بانکداری هوشمند که آخرین پارادایم حاضر در بانکداری است، نزدیک شده باشد. بااین‌‌‌وجود وقتی با فعالان بانکی کشور صحبت می‌‌‌کنیم تغییر جدی احساس نمی‌‌‌شود و این‌‌‌طور به نظر می‌‌‌رسد که نظام بانکی کشور هنوز که هنوز است با چالش‌‌‌های تکراری نظیر مسائل رگولاتوری، عدم پذیرش ریسک، نبود نیروی انسانی ماهر، تحریم، کمبود منابع مالی و پیچیده بودن سازوکارهای دیوان‌‌‌سالاری برای تصویب هر ایده نوآورانه‌‌‌ای دست‌‌‌وپنجه نرم می‌‌‌کند؛ چالش‌‌‌هایی که بیشتر آنها به مسائل بیرون‌سازمانی و بالادستی برمی‌‌‌گردد و اقدامات درون‌‌‌سازمانی بانک‌‌‌ها را نیز بی‌‌‌اثر و فلج می‌‌‌کند.
این در حالی است که بانک‌‌‌ها یکی از گره‌‌‌گاه‌‌‌های مهم بازار هستند و توسعه آنها می‌‌‌تواند به بهبود وضعیت سایر صنایع نیز کمک کند و به همین دلیل است که مدیران بانکی ما بر توسعه ابزارهای فناورانه و تصویب طرح‌‌‌های نوآورانه در این صنعت تأکید می‌‌‌کنند و معتقدند بانکداری هوشمند در مقایسه با فرم‌‌‌های بانکداری قدیمی‌‌‌تر، توان بیشتری برای توسعه این صنعت و صنایع دیگر دارد، چراکه از هوش مصنوعی و کلان‌‌‌داده‌‌‌ها برای سامان‌‌‌دهی امور مالی افراد و کسب‌‌‌وکارها استفاده کرده و علاوه بر اینکه فرایندهای مالی و بانکی را سهولت می‌‌‌بخشد، از قدرت پیش‌‌‌بینی بیشتری نیز برخوردار است. در گفت‌‌‌وگویی با مرتضی ترک تبریزی، رئیس هیئت‌‌‌مدیره بانک تجارت، مروری بر عملکرد صنعت بانکی کشور در شش ماه اول سال ۱۴۰۲ داشتیم.
ایجاد تعادل بین نوآوری و مدیریت ریسک
به گفته مرتضی ترک تبریزی، رئیس هیئت‌‌‌مدیره بانک تجارت، بانکداری هوشمند بنیان‌‌‌هایی دارد که در ایران هنوز مورد تأیید و اجماع قرار نگرفته‌‌‌اند. او در این باره می‌‌‌گوید: «یکی از این بنیان‌‌‌ها، «نوآوری» است. درحالی‌‌‌که «نوآوری» از بنیان‌‌‌ها و اصول اولیه ایجاد بانکداری هوشمند است، از راه‌‌‌های مختلف از بروز نوآوری جلوگیری می‌‌‌شود. یکی از این راه‌‌‌های جلوگیری، درک نادرست از حوزه مدیریت ریسک است. این طور تصور می‌‌‌شود که در راستای مدیریت ریسک باید از بروز هرگونه ریسک جلوگیری کرد. درحالی‌‌‌که لازم است تعادلی بین کنترل ریسک و اثرات ارزش‌‌‌افزای نوآوری بر موضوعاتی نظیر ارتقای تجربه مشتری برقرار کرد، لازم است در این پارادایم جدید دست از نظارت‌‌‌های حداکثری و کنترلگری بیش از حد برداریم و در بازه‌‌‌ای مشخص میزانی از ریسک را با هدف ایجاد ارزش برای ذی‌‌‌نفعان، بپذیریم.»
شرکت‌‌‌های فین‌‌‌تکی زیادی هستند که اگر به آنها بها داده شود، می‌‌‌توانند به هوشمند شدن بانکداری کشور کمک کنند، اما متأسفانه به بهانه کنترل ریسک، آن‌‌‌طور که باید به آنها بها داده نمی‌‌‌شود. ترک تبریزی با بیان این موضوع می‌‌‌گوید: «فین‌‌‌تک‌‌‌ها یکی از بازیگران اصلی اکوسیستم بانکی کشور هستند و نباید به آنها به چشم بازیگرانی کم‌‌‌اهمیت و حاشیه‌‌‌ای نگاه کرد. بر این اساس مادامی که مسائل حاکمیتی در حوزه مدیریت ریسک و نوآوری حل نشود، نمی‌‌‌توان از بانکداری هوشمند صحبت کرد و مدام درجا خواهیم زد.
اتفاقی که در بانکداری ایران افتاده، این است که ما همان بانکداری الکترونیک و بانکداری دیجیتال را رنگ و لعاب داده‌‌‌ایم و نامش را بانکداری هوشمند گذاشته‌‌‌ایم، درصورتی‌‌‌که تا تحقق این مفهوم فاصله زیادی داریم. نظارت‌‌‌ها نیز باید هوشمند شوند و حاکمیت نیز هوشمند شود. این حاکمیت به معنای یک سازمان خاص نظیر سازمان پدافند کل کشور یا سازمان بازرسی بورس نیست، بلکه همه سازمان‌‌‌ها را در بر می‌‌‌گیرد. هر کدام از سازمان‌‌‌های بالادستی باید به این فکر کنند که چگونه می‌‌‌توانند به پیشبرد توسعه بانکداری در ایران کمک کنند. همچنین مشارکت و هماهنگی بین آنها نیز مهم است. البته موجودیت‌‌‌های بالادستی حکمران، ناظر و رگولاتور برای هوشمند شدن، نیازمند به‌‌‌کارگیری بازیگران جدید مانند رگ‌‌‌تک‌‌‌ها و علی‌‌‌الخصوص SupTechها هستند به‌‌‌گونه‌‌‌ای که در حوزه این بازیگران انحصار نیز وجود نداشته باشد.»
نقش فین‌‌‌تک‌‌‌ها در توسعه بانکداری هوشمند
او در خصوص شرکت‌‌‌هایی که ارائه‌‌‌دهنده خدمات هوشمند هستند، بیان می‌‌‌کند: «شرکت‌‌‌هایی که خدماتی نظیر Open API، بانکداری باز، کلود و امنیت سایبری ارائه می‌‌‌دهند، می‌‌‌توانند نقش بسزایی در توسعه بانکداری هوشمند داشته باشند و ما باید درباره آنها تصمیمات اساسی و تحول‌‌‌آفرین بگیریم. تمام این شرکت‌‌‌ها علاوه بر چالش‌‌‌هایی که با رگولاتور و بالادستی دارند، نگران مهاجرت افسارگسیخته نیروهای انسانی متخصص‌شان نیز هستند و این مسئله مهمی است که اگر به آن توجه نشود، عواقب جبران‌‌‌ناپذیری خواهد داشت. مشکل جوانان ما فقط میزان درآمدشان نیست که شرکت‌‌‌ها و بانک‌‌‌ها به‌‌‌صورت داخلی تصمیم بگیرند حقوق آنها را افزایش دهند؛ مسئله از دست رفتن امید و انگیزه آنها برای کار و زندگی در ایران و وضعیت کلی حاکم بر کشور است که باید تغییر کند. تنها یک تصمیم غلط یا حرف نابجا می‌‌‌تواند امید افراد را از بین ببرد و ما باید مراقب تک‌‌‌تک کردارها و گفتارهایمان باشیم.»
توسعه هم‌‌‌زمان پارادایم‌‌‌های مختلف بانکداری
برخی بر این باورند که گزاره‌‌‌ای تحت عنوان «گذار به بانکداری هوشمند» وجود ندارد و بانکداری هوشمند یکی از چند پارادایمی است که در جهان وجود دارد و در کنار سایر پارادایم‌‌‌ها رشد خواهد کرد. ترک تبریزی نیز با اشاره به این مهم اظهار می‌‌‌کند: «این ادعای درستی است؛ پارادایم‌‌‌ها از بین نمی‌‌‌روند و به صورت موازی ادامه حیات می‌‌‌یابند؛ منتهی معمولاً پارادایمی که متأخرتر است، توان بیشتری در پاسخگویی به نیازهای جامعه دارد و به همین دلیل در نهایت بر سایر پارادایم‌‌‌ها غلبه می‌‌‌کند.
در نتیجه این‌‌‌طور نیست که بگوییم تحقق بانکداری هوشمند خط بطلانی است بر سایر پارادایم‌‌‌های بانکداری در ایران و جهان. هنوز هم افرادی هستند که برای انجام امور بانکی‌‌‌شان به صورت حضوری به بانک‌‌‌ها مراجعه می‌‌‌کنند یا استفاده از کارت‌‌‌های بانکی را بر استفاده از نرم‌‌‌افزار ترجیح می‌‌‌دهند و البته که ارائه خدمات بانکداری در شعبه حضوری نیز می‌‌‌تواند هوشمند شود.
در کنار این افراد نسل زدی‌‌‌ها را نیز داریم که طرف‌‌‌دار نوآوری، نرم‌‌‌افزارها و امور شخصی‌‌‌شده و سریع هستند و صنعت بانکداری باید از طریق توسعه پارادایم‌‌‌های مختلفی که دارد، به خواسته‌‌‌های همه این گروه‌‌‌ها پاسخ دهد. ما در بانکداری هوشمند با کسب‌‌‌وکارها و فین‌‌‌تک‌‌‌ها سهیم می‌‌‌شویم و افراد روی گوشی‌‌‌هایشان نرم‌‌‌افزارهایی دارند که خاص یک کسب‌‌‌وکار است و ما و فین‌‌‌تک‌‌‌ها آن نرم‌‌‌افزار را شخصی‌‌‌سازی کرده‌‌‌ایم و آن را برای انجام امور بانکی افراد و کسب‌‌‌وکارها مهیا کرده‌‌‌ایم. مشتری دیگر بانک را نمی‌‌‌بیند و متناسب با داده‌‌‌های شخصی خودش، سرویس می‌‌‌گیرد.»
رگولاتور و قوانین بازدارنده‌‌‌اش
هر پارادایمی از طریق یک انقلاب علمی و فنی «ظهور» می‌‌‌یابد. ظهور یک پارادایم به معنی خلق آگاهانه آن نیست؛ بلکه به معنی پدیدارشدن آن است که غالباً نقشی در جلوگیری از این پدیدارشدن نمی‌‌‌توانیم داشته باشیم. ترک تبریزی با بیان این موضوع، این‌‌‌طور توضیح می‌‌‌دهد: «در پارادایم بانکداری هوشمند به شیوه جدیدی نیازهای مردم پاسخ داده می‌‌‌شود. آن انقلاب علمی و فنی که برای چرخش به سمت پارادایم بانکداری هوشمند لازم است، در کشور رخ داده و به‌رغم تمامی قوانین بازدارنده و ضد توسعه‌‌‌ای که در برابر بانکداری هوشمند وجود دارد، استقرار پدیده بانکداری هوشمند ناگزیر خواهد بود و همه این قوانین صرفاً منجر به کندی تحقق این امر خواهد بود.»
به عقیده ترک تبریزی، شش ماه اول سال ۱۴۰۲ در صنعت بانکی کشور به رفع چالش‌‌‌هایی گذشت که اساساً نباید وجود داشته باشند: «برای مثال بانک‌‌‌ها درگیر این بودند که برای سرویس اس‌‌‌ام‌‌‌اس خود کارمزد بگیرند و حرف حساب‌شان هم این بود که وقتی مشتری خدمتی را دریافت می‌‌‌کند، باید هزینه آن را بپردازد تا در بلندمدت نظام بانکی کشور ورشکست نشود. حفظ امنیت و ارتقای زیرساخت‌‌‌های سخت‌‌‌افزاری نیاز به منابع مالی دارد که بخشی از آن باید از سمت کارمزدها تأمین شود و در همه‌‌‌جای دنیا نیز همین‌‌‌طور است.
یکی دیگر از چالش‌‌‌های ما به GSB و PGSB برمی‌‌‌گردد که سازمان‌‌‌ها باید به آن متصل شوند و مقوله‌‌‌ای دست‌‌‌وپاگیر و عملاً کارایی چندانی برای بانک‌‌‌ها ندارد و بیشتر به درد نظام‌‌‌هایی مانند آموزش‌‌‌وپرورش، تربیت‌‌‌بدنی و وزارت صنعت می‌‌‌خورد. توثیق سهام، برات الکترونیک و TSP نیز انرژی زیادی از بانک‌‌‌ها گرفته و هنوز هم به نتیجه نهایی نرسیده است. از طرفی سال‌‌‌هاست فعالان حوزه بانکداری و پرداخت و بازیگران نوآور در این حوزه، منتظر به رسمیت شناختن فین‌‌‌تک‌‌‌ها، ارائه مجوز رسمی فعالیت توسط رگولاتور به آنها و در کل ایجاد نظامی هوشمند برای نظارت و پاسخگویی به این بازیگران است. چند سال است که از ایجاد پارادایم بانکداری باز گذشته اما همچنان در ایران از منظر قانون‌‌‌گذاری در این حوزه، اقدامی تأثیرگذار صورت نگرفته و هرازچندگاهی به صورت موردی برای آن یک تصمیم جدید گرفته می‌‌‌شود.»
توسعه سامانه‌‌‌های هوشمند، گامی در جهت توسعه اقتصادی
ترک تبریزی عنوان می‌‌‌کند که در بسیاری از موارد این بانک‌‌‌ها و سازوکارهای داخلی‌‌‌شان نیستند که باعث کندشدن روند توسعه می‌‌‌شوند و عوامل بیرونی نیز تأثیر زیادی در این خصوص دارند. او در این باره توضیح می‌‌‌دهد: «برای مثال ما در بانک تجارت اپلیکیشن «باجت» را ایجاد کردیم و گفتیم باید همه تسهیلات ازدواج و مرابحه به آن منتقل شود تا مراجعه افراد به شعب کاهش یابد؛ اما همین اقدام درگیر نظارت‌‌‌های سازمان‌‌‌های متعدد بیرون از بانک شده و وقت بانک را تلف کرده است.
این در حالی است که ما باید تمام تلاشمان را کنیم تا با ارتقای سرویس‌‌‌ها و کاهش هزینه‌‌‌ها رضایت مشتری را جلب کرده و صنعت را توسعه دهیم. بانک‌‌‌ها باید با یکدیگر مشارکت و اکوسیستم را تقویت کنند و اگر مطالبه‌‌‌ای دارند، آن را به صورت دسته‌‌‌جمعی بیان کنند تا نتیجه بگیرند. نرم‌‌‌افزارهای بانکی باید توسعه پیدا کنند، چراکه هر دستگاه کارت‌‌‌خوانی که خریداری می‌‌‌شود، ارز از کشور خارج می‌‌‌کند و این به نفع ما نیست. وقتی نمی‌‌‌توانیم تولیدکننده این دستگاه‌‌‌ها باشیم، بهتر نیست به سمت گسترش نرم‌‌‌افزارهایمان برویم تا رفته‌‌‌رفته شاهد به حداقل رسیدن استفاده از کارت‌‌‌های بانکی باشیم؟ شبکه مربوط به دستگاه‌‌‌های کارت‌‌‌خوان کشور فرسوده شده و حتی نظام کارمزدی که اصلاح شد نیز توان ترمیم آن را ندارد.»
دریافت کارمزد، گامی برای تحقق بازی برد-برد
نظام کارمزد ایران از چهارم تیرماه سال ۱۴۰۲ با اجرای اصلاحاتی در قالب یک طرح که گام اول آن در حال پیاده‌‌‌سازی است، دچار تغییراتی شده تا به امکانی برای تأمین منابع مالی موردنیاز بانک‌‌‌ها برای حفظ و ارتقای سطح خدمات پرداختی مربوطه تبدیل شود. ترک تبریزی درباره عملکرد فاز اول این طرح می‌‌‌گوید: «همین که کمی به مدل جهانی نزدیک شده‌‌‌ایم و از پذیرنده‌‌‌ها کارمزد می‌‌‌گیریم، حتی اگر این کارمزد ناچیز باشد، خوب است.
یک‌‌‌سری از پی‌‌‌اس‌‌‌پی‌‌‌ها ممکن است به سمت کارمزد نگرفتن از پذیرنده‌‌‌ها بروند و نباید اجازه دهیم که این اتفاق بیفتد، چون مبلغ این کارمزدها به‌‌‌گونه‌‌‌ای نیست که به کسب‌‌‌وکارها فشار وارد کند. یکی از اقداماتی که می‌‌‌توانست در پذیرش این طرح و آشنایی بیشتر پذیرنده‌‌‌ها با آن تأثیرگذار باشد، تبلیغاتی و برنامه‌‌‌های آگاهی‌‌‌رسانی است که انجام نشد. اطلاع‌‌‌رسانی‌‌‌های درست، شفاف و به‌‌‌موقع می‌‌‌توانست باعث آسودگی خاطر بیشتر پذیرنده‌‌‌ها شود. بااین‌‌‌وجود مقاومت زیادی نیز مقابل آن انجام نشد.»
بانک‌‌‌ها دست‌شان به لحاظ مباحث قانونی باز نیست
او نوآوری را گره‌‌‌گاه اصلی توسعه صنعت بانکی می‌‌‌داند و بر این باور است که با اقدامات ابتکاری بانک‌‌‌ها می‌‌‌توانند از این گره‌‌‌گاه عبور کنند. ترک تبریزی درباره وضعیت نوآوری در صنعت بانکی کشور عنوان می‌‌‌کند: «این‌‌‌طور نیست که بگوییم بانک‌‌‌ها نسبت به مفهوم نوآوری بی‌‌‌توجه هستند و آن را در دستور کار خود قرار نمی‌‌‌دهند. وضعیت به‌‌‌گونه‌‌‌ای است که دست‌شان به لحاظ مباحث قانونی باز نیست و هر تصمیمی مدت‌‌‌ها در حالت تعلیق باقی می‌‌‌ماند.
ما در بانک تجارت شرکت «تکنو تجارت» را ایجاد کردیم که مأموریت اصلی‌‌‌اش سرمایه‌‌‌گذاری در زمینه‌‌‌های نوآوری است. ما با شرکت‌‌‌های بیرونی نوآور شریک شدیم و وارد حوزه‌‌‌هایی مانند کرادفاندینگ و لندتک شدیم تا از روندهای روز دنیا عقب نمانیم. همچنین حذف مالیات از طرح‌‌‌های نوآورانه، در دستور کار بانک تجارت قرار دارد و در حال پیگیری است و گام‌‌‌های خوبی در زمینه نوآوری انجام شده که در نیمه دوم سال عینیت می‌‌‌یابد و شاهد محصولات جدیدی خواهیم بود که از این بانک بیرون خواهد آمد که یکی از آنها «پلتفرم بانکداری شرکتی» بانک تجارت است. این پلتفرم هزینه‌‌‌های ما و مشتریان را کاهش داده و در راستای تحقق ایده بانکداری هوشمند طراحی شده است.»
ضرورت توسعه ابزارهای فراگیری مالی
توسعه ابزارهای فراگیری مالی به اندازه‌‌‌ای اهمیت دارد که در برخی کشورها به‌‌‌عنوان یکی از اجزای اصلی برنامه‌‌‌های توسعه‌‌‌شان در نظر گرفته شده و شامل دسترسی افراد به ابزارهای مالی در حوزه‌‌‌هایی نظیر انتقال، پرداخت، پس‌‌‌انداز، اعتبار، سرمایه‌‌‌گذاری و بیمه می‌‌‌شود. علت اصلی تأکید کشورهای توسعه‌‌‌یافته بر گسترش این مقوله در این است که می‌‌‌تواند باعث کاهش فقر و فاصله طبقاتی شده و به مردم کمک کند تا از پس مخارج روزمره‌‌‌شان بربیایند. بااین‌‌‌وجود این مقوله در ایران توسعه‌‌‌ای نامتوازن داشته و در همه ابعاد به یک اندازه توسعه پیدا نکرده است.
ترک تبریزی با اشاره به این مسئله، درباره عملکرد شش‌‌‌ماهه بانک‌‌‌ها در این زمینه می‌‌‌گوید: «ما تمام تلاشمان را کرده‌‌‌ایم تا ابزارهای دریافت اعتبار را فراگیر کنیم و از شرکت‌‌‌های فین‌‌‌تکی بیرون از مجموعه نیز کمک گرفته‌‌‌ایم تا افراد بتوانند از طریق اعتبار بانک خرید کنند و درگیر گذران زندگی روزمره‌‌‌شان نباشند، اما ترازنامه بانک‌‌‌ها ثابت نیست و مدام تغییر می‌‌‌کند و جلوی ارائه تسهیلات و اعتبارات بیشتر را می‌‌‌گیرد. بانک تجارت در بحث‌‌‌های لندتکی و وام‌‌‌های خرد وارد شده و طرح کارنووام را هم به طور اختصاصی برای ارائه تسهیلات سازمانی طراحی کرده است. بانک‌‌‌ها برای اینکه بتوانند وارد این مقولات شوند، باید بتوانند درآمدهای غیرمشاع خود را افزایش دهند تا از پس هزینه‌‌‌ها بربیایند. این در حالی است که بالادستی‌‌‌ها اجازه چنین کاری را نمی‌‌‌دهند.»
لزوم ایجاد زمینه بهتر برای اشتغال فناوران
به عقیده ترک تبریزی، نیروی انسانی هر کشور مهم‌‌‌ترین سرمایه آن است و توسعه صنایع بدون نیروی متخصص امکان‌‌‌پذیر نیست: «امروز ایجاد زمینه مناسب برای اشتغال جوانان کلیدی‌‌‌ترین وظیفه مدیران است و همه باید دست‌‌‌به‌‌‌دست هم دهیم تا فضا را برای کار و زندگی جوانان مهیا کنیم تا دیگر شاهد مهاجرت آنها نباشیم. اگر همه جوانان بااستعداد و ماهر کشورمان بروند، کشور رو به قهقرا می‌‌‌رود و چیزی از آن باقی نمی‌‌‌ماند. گفتارها و کردارهای مسئولان باید به‌‌‌گونه‌‌‌ای باشد که هر جوانی با خودش بگوید من می‌‌‌خواهم در ایران بمانم و همین‌‌‌جا کار و زندگی کنم.»
ترک تبریزی بیان می‌‌‌کند که باید فضای کلی حاکم بر جامعه بهبود یابد و افزایش حقوق افراد بی‌‌‌نتیجه است: «با مهاجرت نیروهای متخصص از کشور، تعداد نیروهایی که مانده‌‌‌اند کاهش یافته و این موضوع کار ما را سخت کرده است. نیروها با حقوق پیشنهادی ما استخدام نمی‌‌‌شوند و پیشنهادهای زیادی دارند. این موضوع به روی زمین ماندن کارها دامن می‌‌‌زند.»
